Stjórnvöldum stefnt af eiganda Skálmholtshrauns

Nýlega stefndi Daniela Shcmitz eigandi Skálmholtshrauns við Þjórsá þeim Árna M. Mathiesen fjármálaráðherra, f.h. íslenska ríkisins og Friðriki Sophussyni forstjóra Landsvirkjunar, fyrir hönd Landsvirkjunar vegna áforma Landsvirkjunar um að reisa þrjár virkjanir, Urriðafossvirkjun, Holtavirkjun og Hvammsvirkjun í ÞJórsá með tilheyrandi stíflum og lónum. Einnig er höfðað mál gegn Aðalsteini Sveinsyni oddvita Flóahrepps stefnt fyrir hönd hreppsins. Lögmennirnir Christiane L. Bahner og Atli Gíslason flytja málið fyrir hönd landeiganda.

Málið snýst í grófum dráttum um að rengja réttmæti vatnsréttinda þeirra sem Landsvirkjun telur sig hafa og sem byggjast á svokölluðum Títansamningi.

Sjá stefnuna í fullri lengd hér að neðan:

Lagt fram í Héraðsdómi Reykjavíkur
2008.





S T E F N A



Helgi I. Jónsson, dómstjóri
Héraðsdómi Reykjavíkur
við Lækjartorg
Reykjavík

Gerir kunnugt: Mér hefur tjáð Daniela Schmitz, kt. 120858-2119, Skálmholtshrauni, Flóahreppi, að hún þurfi að höfða mál fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur á hendur Árna M. Mathiesen, kt. 021058-4409, Kirkjuhvoli, Hellu, sem fjármálaráðherra, Arnarhvoli, Reykjavík, fyrir hönd íslenska ríkisins, og Friðrik Sophussyni, kt. 181043-4669, Bjarkargötu 10, Reykjavík, sem forstjóra fyrir hönd Landsvirkjunar, kt. 420269-1299, Háaleitisbraut 68, Reykjavík, vegna áforma Landsvirkjunar um að reisa þrjár virkjanir, Urriðafossvirkjun, Holtavirkjun og Hvammsvirkjun í Þjórsá með tilheyrandi stíflum og lónum. Jafnframt að hún þurfi að höfða mál gegn Aðalsteini Sveinssyni, kt. 100159-5549, Kolsholti 1, Flóahreppi, sem oddvita fyrir hönd Flóahrepps, kt. 600606-1310, Þingborg, Flóahreppi, til réttargæslu.

Málflutningsumboð:

Stefnandi upplýsir að Christiane L. Bahner, hdl, V.-Garðsauka, 861 Hvolsvöllur, og Atli Gíslason, hrl, Ingólfsstræti 5, Reykjavík, muni flytja málið fyrir stefnanda.

Lýsing stefnenda á dómkröfum, málavöxtum, málsástæðum, lagarökum, sönnunargögnum og öðrum atvikum:

Dómkröfur:

Aðallega, að viðurkennt verði með dómi að vatnsréttindi íslenska ríkisins að Þjórsá í landi Skálmholtshrauns sem byggja á samningi dags. 8. júní 1951 og 16. janúar 1953 og afsali dags. 2. september 1931 séu niður fallin fyrir vanlýsingu samkvæmt ákvæðum laga nr. 113/1952 um lausn ítaka af jörðum.

Til vara, að stefnandi hafi fyrir hefð eignast að nýju vatnsréttindi Skálmholtshrauns, sem undanskilin voru frá jörðinni með afsali dags. 2. september 1931.

Til þrautavara, að viðurkennt verði með dómi að vatnsréttindi íslenska ríkisins að Þjórsá í landi Skálmholtshrauns, sem byggja á samningi dags. 8. júní 1951 og 16. janúar 1952 og afsali dags. 2. september 1931, séu niður fallin fyrir vangeymslu og tómlæti.
Til þrautaþrautavara, að viðurkennt verði með dómi að vatnsréttindi íslenska ríkisins að Þjórsá í landi Skálmholtshrauns sem byggja samningi dags. 8. júní 1951 og 16. janúar 1952 og afsali dags. 2. september 1931 heimili stefndu ekki að:

1. Stífla Þjórsá í landi Þjótanda og Þjórsártúns og byggja fyrirhugað Heiðarlón í og fyrir landi Skálmholtshrauns.
2. Að breyta straumvatni Þjórsár fyrir landi Skálmholtshrauns í stöðuvatn með Heiðarlóni.
3. Byggja stíflugarða í og fyrir landi Skálmholtshrauns að Þjórsá.
4. Hækka vatnsborð Þjórsár með stíflugörðum og Heiðarlóni umfram hæð Skálmholtshrauns yfir sjávarmáli.
5. Grafa fráveituskurð innan og meðfram stíflugörðum í landi Skálmholtshrauns.
6. Breyta með stíflu, stíflugörðum og Heiðarlóni gönguleiðum laxfiska upp Þjórsá, gönguleiðum laxaseiða til sjávar og hrygningar- og uppeldisstöðvum laxfiska og seiða í ánni.
7. Koma í veg fyrir að stefnandi geti skipulagt frístundabyggð á landi Skálmholtshrauns við Þjórsá og selt eða leigt landsspildur fyrir sumarbústaði.
8. Skapa hættu á breyttri og hærri grunnvatnsstöðu í landi Skálmholtshrauns.
9. Rþra verðmæti og markaðsvirði Skálmholtshrauns.
10. Framkvæma fyrirhuguð virkjanaáform án þess að taka allt land Skálmholtshrauns eignarnámi. Til vara án þess að taka eignarnámi það land sem fer undir stíflugarða, fráveituskurði og bæta fyrir aðgang, átroðning og áníðslu á og um land Skálmholtshrauns og fyrir verðrþrnun landsins.
11. Spilla lífríki í og við Þjórsá án eignarnámsbóta.
12. Leggja til grundvallar ákvæði í afsali dags. 2. september 1931 um greiðslur fyrir land Skálmholtshrauns.
13. Ráðast í fyrirhugaðar virkjanaframkvæmdir án umhverfismats á breyttum og nýjum framkvæmdaáformum frá gildandi umhverfismati dags. 19. ágúst 2003.

 

Ekki eru gerðar sérstakar kröfur á hendur réttargæslustefnda.

Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefndu í samræmi við málskostnaðarreikning og vinnustundaskráningu, sem lögð verða fram fyrir aðalmeðferð málsins, að teknu tilliti til virðisaukaskatts.

Málavextir:

Forsaga:

Stefnandi máls þessa er eigandi jarðarinnar Skálmholtshrauns í Flóahreppi, en jörðin liggur að Þjórsá. Málavextir eru þeir að um og eftir aldamótin 1900 fyrirhuguðu ýmsir aðilar nýtingu vatnsafls á Íslandi og voru stofnuð nokkur félög til þess að hrinda þeim hugmyndum í framkvæmd. Meðal annars fyrirhuguðu þessi félög og einstaklingar að virkja fossa og flúðir Þjórsár. Eitt þessara félaga, h/f Orion, festi kaup á jörðinni Skálmholtshrauni, með öllu sem henni fylgdi, sérstaklega réttindum til vatns og vatnsafls í Þjórsá. Kaupsamningur milli Þorsteins Björnssonar og h/f Orions um Skálmholtshraun þess efnis var gerður þann 26. febrúar 1917. Rúmum tveimur árum síðar eða þann 20. mars 1919 var jörðinni afsalað til Titanfélagsins, hf., sem stofnað var af Einari Benediktssyni. Tilgangur þess félags var að virkja fossa og flúðir Þjórsár. Undirbúningur virkjana og mælingar í og við Þjórsá var þá þegar hafinn.

Á sama tíma setti Alþingi á fót svokallaða Fossanefnd, sem var gert að semja frumvarp að vatnalögum, fara yfir og gera samantekt á vatnsréttindamálum að fornu og nýju og gera tillögur að framtíðarskipan vatnsréttinda og virkjanamála á Íslandi. Fossanefndin aflaði ítarlegra sérfræðiálita, gagna og heimilda, meðal annars um fyrirhugaðar virkjanir Titanfélagsins í Þjórsá, og komst að þeirri niðurstöðu að hafna ætti hugmyndir félagsins og að íslenska ríkið ætti í staðinn að taka það að sér sjálft að virkja ána. Fossanefndin þríklofnaði í málinu og varð frumvarp annars minni hluta nefndarinnar að vatnalögum nr. 15/1923. Nefndina greindi þó ekki á um helstu meginreglur laganna og þær takmarkanir sem vatnalögin settu Títanfélaginu og öðrum virkjanafélögum.

Eftir gildistöku vatnalaga nr. 15/1923 sótti Títanfélagið um sérleyfi og með lögum nr. 26, 31. maí 1927 var atvinnumálaráðherra veitt heimild til að veita því sérleyfi til að virkja Urriðarfoss, sbr. 7. gr. laganna. Í lögunum fólst meðal annars heimild til að gera uppistöðu í ánni ofan við fossinn, hækka eða lækka vatnsborð eða farveg og gera vatnsrásir ofanjarðar eða neðan eftir þörfum. Ráðgert var að hin fyrirhugaða virkjun yrði allt að 160.000 hestöfl, en það jafngildir um 117 MW. Í 11. gr. laganna var kveðið á um að framkvæmdir skyldu eigi síðar en 1. júlí 1934 og skv. 4. gr. laganna var sérleyfistíminn ákveðinn allt að 70 ár, en af framkvæmdunum varð ekki. Nefnd lög eru úr gildi fallin og lagasérleyfi til virkjana í neðri hluta Þjórsár hefur Alþingi ekki veitt síðan eins og vatnalög gerðu og gera ráð fyrir og veitt hafa verið vegna annarra virkjanaframkvæmda.

Með afsali dags. 2. september árið 1931 seldi Titanfélagið jörðina Skálmholtshraun til Guðbrands Tómassonar, en undanskildi vatnsréttindi jarðarinnar. Í afsalinu segir orðrétt:

“Hlutafjelagið Títan selur og afsalar með brjefi þessu Guðbrandi Tómassyni í Skálmholti jörðina Skálmholtshraun í Villingaholtshreppi í Árnessýslu, sem hann nú hefur ábúð á, með öllu því sem jörð þessari fylgir og tilheyrir einsog seljandi á hana, þó að undanteknum öllum vatnsrjettindum jarðarinnar í Þjórsá, sem áframhaldandi skulu vera eign seljanda og skal hann og hver sú, sem síðar öðlast rjett hans, að öllu eða nokkru leyti, hafa rjett til að eignast af landi jarðarinnar allt það land, sem eigandi vatnsrjettindanna telur sig þurfa í beinu eða óbeinu sambandi við notkun vatnsafls Þjórsár t.d. vegna útbygginga, verksmiðja og reksturs þeirra, gegn greiðslu andvirðis fyrir landið, sem ákveðst kr. 1000.00- eitt þúsund- kr. pr. Hektar af túni og matjurtagörðum, 200- tvö hundruð- kr. pr. Hektar af engi en 50- fimmtíu-kr. pr. Hektar af óræktuðu landi. Endurgjald fyrir hús og mannvirki fari eftir mati dómkvaddra manna..”

Hugmyndir Titanfélagsins fengu ekki brautargengi hjá fjárfestum og varð ekki úr virkjunaráformum félagsins í Þjórsár af þeim sökum, vegna setningar vatnalaga og af fleiri ástæðum. Félaginu var endanlega slitið um miðja 20. öld og vatnsréttindi félagsins voru framseld íslenska ríkinu með samningi við Titanfélagið dags. 16. janúar 1952.

Eigendaskipti að Skálmholtshrauni urðu nokkrum sinnum eftir árið 1931, en jörðinni var upphaflega skipt út úr jörðinni Skálmholti. Stefnandi keypti Skálmholtshraun af Sigurbirni Bárðarsyni þann 3. júlí 1996.

Um forsögu málsins og virkjanaáform Titanfélagsins vísar stefnandi að öðru leyti til framlagðra dómskjala og nefndarálita meiri og minni hluta Fossanefndarinnar og fylgiskjala, meðal annars greinargerðar Jóns Þorlákssonar, verkfræðings. Einnig er vísað til ævisögu Einars Benediktssonar, Væringinn mikli, og til ritgerða Sigurðar Ragnarssonar í Tímaritinu sögu 1976 og 1977, sem tilgreind eru undir yfirliti yfir hliðsjónargögn.

Matsskýrsla, málsmeðferð hjá Skipulagsstofnunar og umhverfisráðherra:

Nú hefur Landsvirkjun án sérstaks lagaleyfis Alþingis og án þess að hafa fengið framseld meint vatnsréttindi íslenska ríkisins í neðri hluta Þjórsár, tekið upp hugmyndir Títanfélagsins um virkjanir í neðri hluta Þjórsár, en nú í þremur þrepum í stað fimm þrepa, með Holtavirkjun, Hvammsvirkjun og Urriðafossvirkjun og tilheyrandi miðlunarlónum og umtalsverðum öðrum breytingum. Þann 25. apríl 2003 barst Skipulagsstofnun skýrsla um mat á umhverfisáhrifum Urriðafossvirkjunar. Skipulagsstofnun féllst á tillögu Landsvirkjunar með úrskurði sínum dags. 19. ágúst 2003, en setti ákveðin skilyrði fyrir framkvæmdinni. Úrskurður Skipulagsstofnunar var kærður til umhverfisráðherra af nokkrum aðilum, en umhverfisráðherra staðfesti úrskurð Skipulagsstofnunar með breytingum og viðbótarskilyrðum þann 27. apríl 2004. Um nánari útlistun á virkjuninni er vísað til útdráttar úr matsskýrslunni og annarra gagna sem lögð verða fram við þingfestingu málsins.

Umhverfisáhrif:

Umhverfisáhrifum Urriðafossvirkjunarinnar er lýst í matsskýrslu frá apríl 2003. Fyrirhugað er að stífla Þjórsá við svonefndan Heiðartanga rétt neðan og austan við Skálmholtshraun. Með því myndast um 9 km2 stórt uppistöðulón, sem kallast Heiðarlón og mun yfirborð þess verða mest í um 51 m hæð yfir sjávarmáli. Á vesturbakka Heiðarlóns í Þjórsár er fyrirhugaður samtals 4,4 km langur stífluvarnargarður, allt að 13 m á hæð, en mest allt land vestan árinnar, þar með talið land Skálmholtshrauns, er 3 til 6 m lægra en vatnsyfirborð lónsins er áætlað. Meðfram og yfir öllu landi Skálmholtshrauns að Þjórsá verður byggður stíflugarður, samtals 1,5 km á lengd. Samkvæmt fyrirliggjandi upplýsingum mun stíflugarðurinn verða 65 m breiður úr mold og möl, með möl á toppnum, en grasi vaxin brekka mun snúa að landi Skálmholtshrauns. Í brekkuna verður sett girðing meðfram öllum stíflugarðinum. Landmegin kemur vatnsrás, fráveituskurður, meðfram varnargarðinum sem ætlað er að taka við afrennslisvatni og grunnvatni auk vatns sem lekur úr lóninu og er gert ráð fyrir 5 til 6 rúmmetra rennsli á sekúndu að meðaltali í fráveituskurðinum. Stíflugarðurinn á að ná um 53,5 m hæð yfir sjávarmáli, en land Skálmholtshrauns er að mestu leyti 47 og 48 m yfir sjávarmáli. Við stíflu fyrir landi Þjótanda og Þjórsártúns mun verða vatnsinntak með leiðslum að stöðvarhúsi fyrir virkjunina og mun vatninu verða veitt aftur í farveg Þjórsár um 3 km neðan stíflunnar.

Við undirbúning mats á umhverfisáhrifum voru unnar sjö rannsóknarskýrslur sem fjalla um jarðfræðilega eiginleika svæðisins, fornleifaskráningu, gróður og fugla, lífríki Þjórsár, viðhorf ferðamanna og áhrif á ferðaþjónustu, vatnafar í neðri hluta Þjórsár og strandrof við lón. Þessar skýrslur og fyrirliggjandi umhverfismat leiða meðal annars í ljós að meðalrennsli Þjórsár í dag er yfir 300 rúmmetra á sekúndu en mun fara niður í 10 til 15 rúmmetra frá stíflu og að útfalli frá stöðvarhúsi en með afar ójöfnu rennsli eftir árstíðum eða yfir 100 rúmmetra þegar rennslið er mest. Heiðarlón, Holtalón og Hvammslón munu breyta straumvatni Þjórsár í stöðuvötn. Þetta mun hafa alvarlegar afleiðingar, meðal annars á lífríki fiska, gönguleiðir laxfiska og seiða og hrygningar- og uppeldisstöðvar. Mótvægisaðgerðir eru fyrirhugaðar, en vandséð hvernig lax geti gengið upp og niður ána og laxaseiði til sjávar. Þeirri spurningu og mörgum fleirum um áhættuþætti fyrirhugaðra virkjana hefur ekki verið svarað. Áætlað er að setja upp seiðaveitu, en slíkar veitur hafa reynst illa erlendis og áformin byggja á ófullnægjandi rannsóknum, eins og fram kemur í rannsóknarskýrslu um lífríki Þjórsár. Veruleg hætta er búin laxastofni Þjórsár verði framkvæmdir að veruleika. Að sama skapi mun skapast hætta á sandfoki af afar umfangsmiklum haugsvæðum og af bökkum og úr farvegi árinnar þegar rennsli er minnst, vatnsmesti foss Íslands, Urriðafoss, mun verða tekinn úr sambandi og aðrar náttúruperlur í og við Þjórsá verða eyðilagðar.

Í skýrslu um jarðfræðilega eiginleika svæðisins eftir Pál Einarsson, jarðeðlisfræðing, Mathilde Böttger og Steingrím Þorbjarnarson, er sérstaklega fjallað um sprungur, jarðskorpuhreyfingar og jarðskjálfta á svæðinu. Þau vara sérstaklega við eftirfarandi áhættuatriðum:

- Stórir jarðskjálftar eru algengir á svæðinu.
- Suðurlandsjarðskjálftar eiga þar sín upptök, á svonefndum Hreppafleka.
- Margar sprungur eru á svæðinu sem hreyfast, ekki einungis í jarðskjálftum.
- Sprungurnar eru óþéttar og sama gildir um gljúpt og óþétt Þjórsárhraun, sem Þjórsá rennur um.

Þessir eiginleikar svæðisins leiða til þess að hættulegt getur talist að ráðast í fyrirhugaðar framkvæmdir vegna hættu á stíflurofi. Einnig er talið að líklegt sé að vatnið muni ekki haldast í lóninu, leka úr því neðanjarðar um afar djúpar sprungur og gljúpan jarðveg. Með því mun grunnvatnsstaða á svæðinu stórhækka. Rannsóknir fræðimanna og eigin rannsóknir stefnanda og eiginmanns hennar hafa sýnt fram á það að tengsl eru neðanjarðar milli Þjórsár og Hvítár og í flóðum í Þjórsár fyllast brunnar í Skeiðahreppi og Flóahreppi, lækir og dý litast af jökulvatni og jökulvatn Þjórsár kemur upp í lækjum sem renna í Hvítá. Í matsskýrslu er hins vegar aðeins fullyrt að áhrif á grunnvatnsstöðu verði lítil, en þessi staðhæfing og vá eru hvorki rökstuddar né rannsakaðar á fullnægjandi hátt. Fleiri atriði matsskýrslunnar eru lítt rannsökuð og gæði mótvægisaðgerða óþekkt. Jafnframt er vitað að hönnun Urriðafossvirkjunar var ekki lokið þegar matsskýrslan var gerð og að miklar breytingar hafa síðan verið gerðar á framkvæmdaáformum Landsvirkjunar. Í skýrslu sem Ragnhildur Sigurðardóttir vann í september 2007 er sérstaklega farið yfir fyrirliggjandi umhverfismatsskýrslu Urriðafossvirkjunar og kemst höfundur meðal annars að þeirri niðurstöðu að matsskýrslan sé úrelt þar sem framkvæmdin hafi breyst, mikilvæga kafla vanti, nútímakröfum sé ekki fullnægt og matsskýrslan ætti að vera sameiginleg fyrir allar þrjár fyrirhugaðar virkjanir í neðri hluta Þjórsár. Aðrar niðurstöður eru raktar í niðurlagi matsskýrslunnar og varða mótvægisaðgerðir, annmarka á rannsóknum o.fl. Þá liggur fyrir að stefnandi og almenningur hafði ekki aðgengi að fullnægjandi upplýsingum í umhverfismatsferlinu. Umfangsmiklum og óafturkræfum umhverfisáhrifum fyrirhugaðra virkjana er nánar lýst í skjölum sem stefnandi hyggst leggja fram við þingfestingu málsins Áskilinn er réttur til að gera nánari grein fyrir umhverfisáhrifum Urriðafossvirkjunar undir rekstri málsins.

Ferli málsins eftir umhverfismat:

Samhlíða rannsóknum á svæðinu og undirbúningi umhverfismats var unnið að öðrum þáttum sem huga þarf að til að geta ráðast í fyrirhugaðar framkvæmdir. Landsvirkjun sem framkvæmdaaðili hafði samband við eigendur jarða í og við neðri hluta Þjórsár, þar á meðal stefnanda, og sveitarstjórnir fjögurra sveitarfélaga sem eiga hlut að málinu.

Ásahreppur og Rangárþing ytra austan Þjórsár gera ráð fyrir virkjunum í neðri hluta Þjórsár í aðalskipulögum sínum. Skeiða- og Gnúpverjahreppur hefur auglýst breytingu á gildandi aðalskipulagi þar sem gert er ráð fyrir Holta- og Hvammsvirkjun en ekki afgreitt þær og framkomnar athugasemdir. Aðalskipulag Flóahrepps er í vinnslu og var ekki gert ráð fyrir Urriðafossvirkjun í upphaflegum hugmyndum. Við fyrstu kynningu aðalskipulagstillögu þann 25. júní 2007 var skipulagi viðkomandi svæðis frestað þar til áhættumat Urriðafossvirkjunar lægi fyrir. Þann 18. október 2007 fór fram íbúafundur þar sem drög að áhættumati voru kynnt. Á sama tíma hafði Landsvirkjun haldið áfram viðræðum við sveitarstjórn Flóahrepps og gerði auk þess 19. júlí 2007 sérstakt samkomulag við sveitarfélagið til að ná fram virkjanaáformum sínum. Skuldbatt Landsvirkjun sig til að vinna ýmis samfélagsleg verkefni, svo sem við vegagerð, vatnsveitu, bætta símaþjónustu auk beinna fjárframlaga og fleira. Samkomulagið er skilyrt með því að væntanlegar skipulagsbreytingar nái fram að ganga og áform Landsvirkjunar um virkjun Urriðafoss. Samkomulagið varð til þess að Flóahreppur gerir nú ráð fyrir virkjuninni í aðalskipulagstillögu sinni. Margir aðilar eru afar ósáttir við þennan samning milli Landsvirkjunar og sveitarstjórnar Flóahrepps og hefur verið lögð fram kvörtun til Umboðsmanns Alþingis og kæra til Samgönguráðuneytisins vegna samkomulagsins og málsmeðferðar Flóahrepps og framgöngu að öðru leyti. Kvörtunin og kæran verða lögð fram við þingfestingu málsins. Eftir þessar breytingar og fleiri var aðalskipulagstillagan loks afgreidd frá sveitarstjórn Flóahrepps í lok ársins 2007 og send umsagnaraðilum. Þann 19. mars 2008 var tillagan rædd á sveitarstjórnarfundi og ákveðið að senda hana til Skipulagsstofnunar til afgreiðslu.

Á meðan á skipulagsferlinu stóð var Landsvirkjun í tíðum viðræðum við sveitarstjórn Flóahrepps, en hönnun mannvirkja var enný á í vinnslu og er ekki enn frágengin. Umtalsverðar breytingar hafa átt sér stað á framkvæmdaáformum Landsvirkjunar frá umhverfismati, t.d. var mesta vatnshæð miðlunarlóns Urriðafossvirkjunar lækkuð, ákveðið var að byggja varnargarð í landi Herriðarhóls, stíflugarður í landi Skálmholtshrauns var færður á árbakkann, nýjar efnisnámur voru skilgreindar og einnig ný haugsvæði og fleira, sem ekki hafa sætt umhverfismati lögum samkvæmt. Um nánari upplýsingar um þessar breytingar er vísað til dómsskjala sem lögð verða fram við þingfestingu málsins, einkum greinargerða Ragnhildar Sigurðardóttur og Jóns Árna Vignissonar og kæru hans til Samgönguráðuneytisins. Að sama skapi fór Landsvirkjun í samningaviðræður við eigendur jarða sem liggja að neðri hluta Þjórsár og hefur verið samið við nokkra þeirra. Margir landeigendur hafa hafnað samningum og lagst gegn Urriðafossvirkjun, þar á meðal 9 af 10 eigendur landa austan Þjórsá sem liggja að framkvæmdasvæði Urriðafossvirkjunar. Heimild sína til samninga við landeigendur byggði Landsvirkjun á samkomulagi milli sín og ríkisstjórnarinnar frá 9. maí 2007, en með því samkomulagi afsalaði ríkisstjórnin fyrir hönd íslenska ríkisins öllum vatnsréttindum í neðri hluta Þjórsá til Landsvirkjunar. Í skýrslu frá því í desember 2007 gerði Ríkisendurskoðun hins vegar athugasemdir við samkomulagið og taldi það ekki vera bindandi þar sem ríkisstjórnin skorti heimild til að ráðstafa réttindunum án atbeina Alþingis. Frumvarp þess efnis hefur ekki verið lagt fyrir Alþingi. Engu að síður hefur Landsvirkjun, þrátt fyrir vanheimild sína, haldið áfram undirbúningsvinnu sinni, samningaviðræðum við landeigendur, áhættumati, hönnun og endurhönnun mannvirkja vegna virkjananna, fundum með sveitarstjórnum og svo framvegis.
Fyrir liggur að samningaviðræður milli stefnanda og stefndu hafa reynst árangurslausar og Landsvirkjun vinnur að miklu kappi að undirbúningi framkvæmda og áætlað að þær hefjist innan fárra mánaða. Stefnandi er því knúin til málssóknar og brýnt að dómur verði lagður á málið áður en framkvæmdir hefjast.

Áskilnaður og fleira:

Um málavexti er að öðru leyti vísað til skjala sem stefnandi mun leggja fram við þingfestingu málsins og réttur áskilinn til að rekja þá nánar undir rekstri þess.


Málsástæður, lagarök og önnur atvik:

Lausn ítaka af jörðum:

Aðalkrafa stefnanda er studd þeim rökum að með lögum nr. 113/1952, um lausn ítaka af jörðum, sem tóku gildi 30. desember 1952 eftir að ríkið eignaðist umrædd vatnsréttindi í landi Skálmholtshrauns, voru gefin fyrirmæli um að birtar skyldu opinberlega áskoranir til þeirra sem teldu sig eiga ítaksrétt í jörðum, þar með talin vatnsréttindi, um að lýsa þeim til viðkomandi héraðsdómara. Ef ítaki var ekki lýst féll það sjálfkrafa úr gildi burtséð frá því hvort ítaksréttindin voru þinglýst á viðkomandi jarðir eða ekki. Í þessu samhengi verður að líta til þess að meintum vatnsréttindum íslenska ríkisins er þinglýst sem kvöð á landi Skálmholtshrauns. Áskorun um lýsingu ítaksréttinda í Árnessýslu er dags. 1. júní 1953 og var birt í Lögbirtingarblaðinu 6. júní, 10. júní og 18. júní 1953. Íslenska ríkið lýsti ekki meintum vatnsréttindum sínum að Þjórsá í landi Skálmholtshrauns og féllu þau þar með niður. Skþrt fordæmi Hæstaréttar liggur fyrir þar að lútandi, sbr. hæstaréttardóm í máli nr. 92/1995, uppkveðinn 29. febrúar 1996. Aðalkrafa stefnanda samrýmist jafnframt niðurstöðu álitsgerðar Ólafs Jóhannessonar, prófessors, dags. 23. janúar 1963 um brottfall ítaks vegna vanlýsingar samkvæmt lögum nr. 113/1952. Einnig er vísað til rökstuðnings fyrir öðrum kröfum stefnanda og framlagðra dómskjala.

Hefðarréttindi:

Fyrir liggur að stefnandi og fyrri eigendur Skálmholtshrauns hafa nytjað jörðina og vatnsréttindi hennar sem sína eign frá öndverðu. Er varakrafa á því byggð að stefnandi hafi með eignarhaldi sínu og eignarhaldi fyrri eigenda allt frá árinu 1931 unnið eignarrétt að vatnsréttindunum fyrir hefð, sbr. einnig norsku lög Kristjáns 5. frá 15. apríl 1687, V. bók, 5. kap., og lög nr. 46/1905 um hefð og röksemdir fyrir öðrum kröfum stefnanda.

Vangeymsla, tómlæti og vanheimild:

Þrautavarakrafa stefnanda er sérstaklega studd þeim rökum að sérleyfisheimld Titanfélagsins samkvæmt lögum nr. 26/1927 var ekki nýtt og og virkjanaframkvæmdir félagsins fóru ekki á stað fyrir 1. júlí 1934, sbr. umfjöllun undir málavaxtalýsingu. Augljóst er að virkjanaáform Landsvirkjunar geta ekki náð fram að ganga án ný s sérleyfis samkvæmt lögum frá Alþingis, eins og ítarlega verður rökstutt hér á eftir. Vilji löggjafans og tilgangur vatnalaga nr. 15/1923 endurspeglast fullkomlega í nefndum lögum nr. 26/1927, sbr. aðrar röksemdir stefnanda. Vatnalögunum var beinlínís ætlað að koma í veg fyrir virkjanaáform Titanfélagsins sem hlutafélagið Landsvirkjun hefur heimildarlaust á prjónunum. Stefndu geta ekki byggt á heimildum sem að lögum eru niður fallin, sbr. einnig það sem síðar verður rakið í stefnu þessari. Stefndu hafa engan reka gert að því að viðhalda réttindum sínum í tæp 80 ár og sýnt af sér slíkt tómlæti að meint vatnsréttindi þeirra verða að teljast niður fallin. Loks er byggt á því að Landsvirkjun sé ekki eigandi meintra vatnsréttinda ríkisins í Þjórsá og geti hvorki undirbúið framkvæmdir né ráðist í þær án lögfullra eignarheimilda.

Um þrautaþrautavarakröfu:

Þrautaþrautavarakrafa stefnanda í 13 liðum byggir á framanrituðum og eftirfarandi röksemdum:

Ákvæði 7. gr. vatnalaga:

Vísað er til þeirrar staðreyndar, að meintar eignarheimildir stefndu til nýtingar á vatsnréttindum að Þjórsá í landi Skálmholtshrauns heimili ekki fyrirhugaðar og afar umfangsmiklar virkjanaframkvæmdir við svonefnda Urriðafossvirkjun og Heiðarlón. Hvorki íslenska ríkið né Landsvirkjun geta á grundvelli meintra eignarheimilda að vatnsréttindum að Þjórsá í landi Skálmholtshrauns og öðrum löndum sem liggja að Þjórsá ráðist í þær virkjanaframkvæmdir sem fyrirhugaðar eru. Réttur samkvæmt eignarheimildum að vatnsréttindum fyrir landi Skálmholtshrauns byggði og byggir á grundvallarreglum að fornu og nýju um vatn. Geta stefndu ekki öðlast betri rétt en framseldur var með samningum um vatnsréttindi Skálmholtshrauns. Þegar umrædd vatnsréttindi voru tekin undan jörðinni Skálmholtshrauni með afsali dags. 2. september 1931 voru og eru í gildi ákvæði 7. gr. vatnalaga nr. 15/1923 svohljóðandi:

“Vötn öll skulu renna sem að fornu hafa runnið.
Óheimilt er manni, nema sérstök heimild eða lagaleyfi sé til þess:
a. að breyta vatnsbotni, straumstefnu eða vatnsmagni, hvort sem það verður að fullu og öllu eða um ákveðinn tíma, svo og að hækka eða lækka vatnsborð.
b. að gerstífla straumvatn eða að gera mannavirki í vatni eða yfir því.
c. að veita vatni úr landi sínu í annarra land, ef tjón eða hætta er af því búin eign annars manns eða réttindum, óhæfilegar tálmanir almennri umferð eða tjón eða hætta að nokkru ráði fyrir hagsmuni ríkis eða almennings.”

Stefndu hafa hvorki aflað lagaleyfis né tekið eignarnámi þau vatnsréttindi og önnur landsréttindi sem þeir þurfa til að virkja Þjórsá í landi Skálmholtshrauns með fyrirhuguðum virkjanaáformum sem ganga langt um lengra en heimildir samkvæmt nefndu afsali dags. 2. september 1931 og vatnalögum veita þeim. Í þessu samhengi er einnig vísað til laga um raforkuver nr. 60/1981.

Fyrirhugaðar virkjanaframkvæmdir, Urriðafossvirkjun, Holtavirkjun og Hvammsvirkjun, með tilheyrandi lónum, stíflugörðum, fráveituskurðum innan stíflugarða með 5 til 6 rúmmetra rennsli, rennslisbreytingum í Þjórsá, námum, haugsvæðum, fokhættu úr þeim og árfarvegi Þjórsár og frá lónsbökkum, eyðileggingu og eða umfangsmiklum spjöllum á lífríki Þjórsár og mörgu fleiru, sem ítarlega er greint frá undir málavaxtalýsingu hér að framan, ganga þvert gegn 7. gr. vatnalaga og öðrum meginreglum þeirra og þeim ákvæðum Grágásar og Jónsbókar sem tekin voru óbreytt upp í vatnalögin. Til þess að af fyrirhuguðum virkjanaáformum geti orðið þarf sérlög frá Alþingi og eignarnám. Verði af framkvæmdum með tilheyrandi hækkun grunnvatnsstöðu á hripleku jarðsvæði, flóðahættu og lífríkisbreytingum blasir við að jörðin Skálmholtshraun verði óbyggileg og verðlaus eða til muna verðminni og seljist ekki nema fyrir hrakvirði. Það eitt að Heiðarlón verður að mestu leyti 3 metrum hærra yfir sjávarmáli en land Skálmholtshrauns innan stíflugarða við lónið segir allt sem segja þarf um þá hættu sem eignum stefnanda er búin af virkjanaáformunum.

Álit Fossanefndarinnar:

Stefnandi byggir sérstaklega á því að fyrirhugaðar virkjanaframkvæmdir fari í bága við álit meiri hluta og minni hluta svonefndrar Fossanefndar, sem skiluðu frá sér frumvörpum að núgildandi vatnalögum og fylgigögnum, sem stefnandi vísar til og gerir að sínum til stuðnings framsettum kröfum. Frumvarp annars minni hlutan nefndarinnar varð að lögum en öll nefndin var sammála um að takmarka þau réttindi Titanfélagsins sem íslenska ríkið telur sig nú ráða yfir. Var lögunum beinlínis ætlað að takmarka þau og koma í veg fyrir vatnsréttindabrutl og óvissu í kjölfar uppkaupa Titanfélags Einars Benediktssonar á jörðum og vatnsréttindum, meðal annars á Skálmholtshrauni árið 1917, sem íslenska ríkið leiðir rétt sinn af. Í kjölfar setningar vatnalaganna frá árinu 1923 var komið í veg fyrir virkjanaáform Titanfélagsins, þau slegin af borðinu, og stefndu hafa sannarlega ekki öðlast betri rétt. Framkvæmdaáform Landsvirkjunar leiða óhjákvæmilega til þess brutls og óvissu sem vatnalögunum var ætlað að koma í veg fyrir og ganga þvert gegn skýrum löggjafarvilja og tilgangi vatnalaganna. Niðurstaða Fossanefndarinnar, bæði meiri hluta og minni hluta, sýnir glöggt að grundvallarreglan um að öll vötn skuli renna sem að fornu hafa runnið og önnur ákvæði 7. gr. vatnalaga nr. 15/1923 útiloka umrædd virkjanaáform án sérstakra laga frá Alþingi og eignarnáms. Bannið við að breyta farvegi vatna, vatnsbotni, straumstefnu eða vatnsmagni og vatnshæð, valda tjóni eða hættu á tjóni á eignum og réttindum annars manns og almennings var og er fortakslaust. Einber hætta á tjóni á eignum eða hagsmunum annars manns, óhæfilegar tálmanir almennri umferð eða tjón eða hætta að nokkru ráði fyrir hagsmuni stefnanda og almennings nægir til að brotið sé gegn 7. gr. vatnalaga. Þessi hætta er svo sannarlega til staðar hvað stefnanda varðar og það bætir gráu ofan á svart að stefndu hafa ekki metið hana. Að fornu varðaði brot gegn þessum meginreglum skóggangssök, en að vatnalögum sektum eða fangelsi allt að 2 árum. Það og orðalag ákvæða vatnalaga, Grágásar og Jónsbókar sýna glöggt einbeittan löggjafarvilja og að túlka verður allan hugsanlegan vafa í máli þessu stefnanda í hag. Jafnframt verður að túlka heimildir samkvæmt meintum vatnsréttindum stefndu þröngt út frá 71. gr. og 75. gr. stjórnarskrárinnar og ákvæðum vatnalaga nr. 15/1923, einkum 2. gr., 7. gr., 12. gr., 13. gr., 17. gr., 38. gr., 49. gr, 50. gr., 52. gr, 53. gr, 70. gr., 72. gr., 75. gr., 131. gr., 133. gr. og 139. gr. Virkjanaáform stefndu, Landsvirkjunar, hf., og íslenska ríkisins sem eiganda hlutafélagsins, fela í sér brýn brot á áminnstum meginreglum og skortir stoð í lögum á sviði vatnsréttinda, orkumála, og virkjana, sbr. einnig tilvísanir undir lagarökum. Þá hafa sérlög hafa ekki verið sett, eins og nauðsyn ber til eigi að verða af virkjanaáformum stefndu. Um frekari rök fyrir þessum sjónarmiðum vísar stefnandi til framlagðra dómsskjala.

Afnotaréttur vatns:

Grunnhugsun íslenskrar vatnalöggjafar var og er sú að afnotaréttur að vatni fari eigi framar en samrýmanlegt er hagsmunum annarra, sem vatnsins þurfa eða ef vatnið kann að vinna spell á eignum þeirra eða baka þeim óhagræði. Það á sannarlega við í tilviki stefnanda, sem getur hvorki, verði af fyrirhuguðum virkjanaáformunum, skipulagt, selt eða leigt sumarbústaðalóðir í Skálmholtshrauni né yrkt landið vegna fyrirséðra breytinga á grunnvatnsstöðu og flóðahættu. Má ljóst vera að Flóahreppur mun ekki í ljósi fyrirhugaðra skipulagsbreytinga samþykkja frístundabyggð í landi Skálmholtshrauns að baki fyrirhugaðra stíflugarða, sbr. jafnframt áskorun og áskilað í niðurlagi stefnunnar. Jafnframt var meginreglan sú að vatn yrði nýtt til almenningsþarfa en ekki til einsleitrar og mengandi stóriðju, eins og glöggt kemur fram í álitum Fossanefndarinnar og vatnalögum. Þannig var meðal annars talið að Sogsvirkjanirnar mundu nægja þjóðinni til langframa. Bæði meiri hluti og minni hluti svonefndrar Fossanefndar, voru sammála um grundvallarregluna í Jónsbók, sbr. orðin í Llb., kap. 56: “Vötn öll skulu svá renna sem að fornu runnit hafa”. Landeigandi gat ráðið vatni meðan það var í landi hans ef farið var með það þannig að það gæti ekki orðið öðrum til meins og varð hann að fella vatnið í upprunalegan farveg áður en landareign hans sleppti. Virkjanaáform stefndu í neðri hluta Þjórsár ganga gegn þessum meginreglum og fullnægjandi lagaleyfi, lög frá Alþingi, sem heimila virkjanirnar, eru ekki fyrir hendi og eignarnáms er þörf verði stefndu veitt sérstakt lagaleyfi til umræddra virkjanaframkvæmda, eins og margítrekað er í stefnu þessari. Þessar staðreyndir einar leiða til viðurkenningar á kröfum stefnanda. Til frekari rökstuðnings fyrir þessum sjónarmiðum stefnanda vísast til álits meiri hluta Fossanefndar, fylgiskjals B I, “Eignarréttur yfir vatni”, grein eftir Bjarna Jónsson frá Vogi. Þar eru reifuð ákvæði Grágásar og Jónsbókar, uppsprettu vatnalaga nr. 15/1923, sem öll eru því marki brennd að stefndu geti ekki í krafti meintra eignarheimilda sinna um afnotarétt að vatni í Þjórsá virkjað í neðri hluta árinnar, þar með talin vatnsréttindi Skálmholtshrauns. Lög um vatnsréttindi, sett eftir að Jónsbók var í lög leidd, staðfesta þessa réttarstöðu, sbr. fyrrnefnda grein, bls. 13 til 17. Sú löggjöf, meðal annars lög nr. 65/1910, sýna það glöggt að fyrirætlanir um virkjanir umhverfðust um að virkja einbera fallhæð og rennsli fossa og flúða og þau eru fráleitt í anda þeirra risalóna og annarra virkjanaáforma í Þjórsá sem hugur stefndu stendur til. Má því ljóst vera að farvegi, rennsli, vatnsbotni, vatnshæð og frárennsli verður ekki breytt án lagaleyfis.

Titansamningarnir:

Fyrirætlanir um virkjanir í Þjórsá á grundvelli kaupa á vatnsréttindum í ánni fyrir rúmum 90 árum, svonefndum Titansamningunum, voru sem fyrr greinir allt aðrar og mun smærri í sniðum en virkjanaáform Landsvirkjunar. Hugmyndir kaupenda vatnsréttindanna lutu eins og áður segir einvörðungu að því að virkja fossa og flúðir í neðri hluta Þjórsár á fimm stöðum. Það hvarflaði hvorki að seljendum né kaupendum vatnsréttindanna að á grundvelli þeirra yrðu byggð virkjunarlón í stíl við það sem Landsvirkjun fyrirhugar, meðal annars með Heiðarlóni, með margra metra hærri vatnsstöðu en nú er raunin, með gríðarlegum rennslisbreytingum og samfarandi hættu í og við Þjórsá, tjóni á landareignum og öðrum augljósum spjöllum á lífríki og annarri vá. Landsvirkjun viðurkennir beinlínis þessa hættu sem við blasir, einkum hvað laxastofninn varðar. Sú vá er langt um meiri en 7. gr. vatnalaga og löggjafarvilji heimilar. Til áréttingar á því að fyrirhugaðar virkjanaframkvæmdir stefndu gangi langt umfram meintar eignarheimildir þeirra yfir vatnsréttindunum er vísað til álits meiri hluta Fossanefndar bls. XLII, sem minni hlutinn var sammála um, og meðfylgjandi greinargerð Jóns Þorlákssonar, verkfræðings, “Vatnsorka á Íslandi og notkun hennar“. Af lestri greinargerðar Jóns Þorlákssonar er deginum ljósara að virkjanaáform Landsvirkjunar eru allt önnur og langt um umfangsmeiri en gengið var út frá við sölu vatnsréttinda landeiganda við Þjórsá. Til frekari rökstuðnings er jafnframt vísað til greinar Einars Arnórssonar, “Um vatnsréttindi” sem einnig er fylgiskjal með áliti Fossanefndarinnar. Þar kemur meðal annars fram á bls. 5 og 25 að meðferð vatnsréttinda verði að vera öðrum bagalaus, megi ekki spilla eignum annarra, eins og ljóst er að verði með landareign stefnanda ef af virkjanaáformum í neðri hluta Þjórsár verður. Einnig er í þessu samhengi vísað til doktorsritgerðar Gauks Jörundssonar, “Um eignarnám”, útgefinnar í Reykjavík árið 1969, bls. 172 til 176, og til rits Ólafs Lárussonar, “Eignarréttur”, útgefins í Reykjavík árið 1950, bls. 47 til 51. Þær skorður sem núgildandi vatnalög setja stefndu koma í veg fyrir fyrirhuguð virkjanaáform. Hér skal og áréttað, að vegna ákvæða stjórnarskrárinnar um friðhelgi eignarréttar og atvinnufrelsi er það grundvallar túlkunaratriði að einungis voru látin af hendi með svonefndum Titansamningum vatnsréttindi í Þjórás til virkjanaáforma sem uppi voru þegar þeir samningar voru gerðir en ekki til þeirra umfangsmiklu og allt annarra og meiri framkvæmda sem felast í virkjanaáformum Landsvirkjunar í dag. Hér skiptir öllu að skoða og skilgreina hvað fólst í vatnsréttindum Skálmholtshrauns þegar þau voru aðskilin frá jörðinni árið 1931. Sérstaks lagaleyfis og síðan eignarnáms er þörf hvernig sem á málið er litið takist ekki samningar við landeigendur. Þar fyrir utan er því haldið fram í málinu að skilyrðum eignarnáms um almenningsþörf og fleira sé ekki fullnægt og að eignarnám í þágu einstakra fyrirtækja og einberra hagsmuna þeirra sé aldrei heimilt, sbr. einnig grein Atla Gíslasonar, hrl., þar að lútandi, sem er meðal dómsskjala. Með vísun til alls framanritaðs verður einnig að telja að forsendur fyrrnefnds afsals dags. 2. september 1931 séu brostnar, sbr. einnig fyrrnefnd lög nr. 26/1927. Sérstaklega er er vísað til þess að samningsákvæði um greiðslur fyrir land Skálmholtshrauns samkvæmt afsali dags. 2. september 1931 og önnur ákvæði afsalsins byggðu á því að virkjanaframkvæmdum samkvæmt lagasérleyfi Titanfélagsins yrði lokið fyrir 1. júlí 1934 standist ekki í dag.

Vatnalöggjöf að fornu og nýju:

Við úrlausn þessa máls verður einnig að líta til laga settra á sviði vatnsréttinda eftir gildistöku Jónsbókar. Hvorki þau lög né önnur veita stefndu þær heimildir sem fyrirhugaðar virkjanaframkvæmdir í Þjórsá fela í sér. Stefnandi rökstyður kröfur sínar jafnframt með tilvísun til samantektar í niðurlagi meiri hluta álits Fossanefndarinnar, “Íslenskir lagastafir um vatnsrjettindi að fornu og nýju”, bls. 98 til 110. Þar eru tilgreind lagaákvæði sem koma í veg fyrir virkjanaáform stefndu í Þjórsá. Áréttar stefnandi tilvísanir í samantektinni til ákvæða Grágásar um að vötn skuli falla til bólstaða allra og um stíflur, einkum töluliðir 3, 5, 6, og 7, til Jónsbókar, töluliðir 3, 5, 8 og 9 og tilvísun í lög nr. 65/1913 um vatnsveitingar, einkum 1. gr. Allar þessar réttarheimildir staðfesta að stefndu skortir eignarheimildir og lagaleyfi til áformaðra virkjana í Þjórsá. Hvorki Grágás, Jónsbók, lög um vatnsréttindi sett um og eftir aldamótin 1900 né núgildandi vatnalög veittu landeigendum við Þjórsá rétt til að selja vatnsréttindi sem heimila stefndu þær umfangsmiklu framkvæmdir sem eru áformuð. Hér er um vanheimild er að ræða. Á því er jafnframt byggt að fyrirætlanir Landsvirkjunar brjóti í bága við ákvæði 71. gr. og 75 gr. stjórnarskrárinnar um friðhelgi eignarréttar stefnanda og atvinnuréttindi stefnanda.

Álit minni hluta Fossanefndarinnar:

Stefnandi ítrekar jafnframt tilvísanir til álita minni hluta svonefndrar Fossanefndar, þeirra Sveins Ólafssonar annars vegar og Guðmundar Eggerz hins vegar, en frumvarp samið af Sveini Ólafssyni varð að núgildandi vatnalögum nr. 15/1923. Áform Landsvirkjunar og orkusala frá fyrirhuguðum virkjunum gengur allsendis gegn álitum minni hlutans, sbr. bls. VI. til XI. Einnig er vísað til athugasemda við 7. gr. frumvarps annars minni hlutans um að vötn öll skuli renna sem að fornu runnið hafa, bls. 2 og 34. Þá er vísað til fylgigreinar annars minni hluta álitsins, “Sala orkuvatna og greining þeirra um landið” eftir nefndarmanninn Svein Ólafsson, bls. 45 til 73. Sérstaklega er vísað til ályktarorða á bls. 73 og ummæla um að forsendan sé að virkjað skuli í þágu þarfa almennings. Sú er engan veginn raunin í þessu máli. Bæði álit meiri og minni hluta Fossanefndarinnar staðfesta meginmálsástæður stefnanda og er vísað til álitanna og fylgiskjala þeirra í heild sinni til rökstuðnings fyrir kröfum stefnanda.

Mannréttindi umhverfisréttar:

Stefnandi byggir kröfur sínar enn fremur á því að virkjanaáform Landsvirkjunar í neðri hluta Þjórsár stríði gegn tilgangi og meginreglum umhverfisréttar íslenskra laga, tilskipunum EB og alþjóðasamningum um umhverfismál og mat á umhverfisáhrifum framkvæmda. Samkvæmt lögum nr. 2/1993 um Evrópska efnahagssvæðið, fylgiskjali I, inngangi, hefur íslenska ríkið skuldbundið sig til að varðveita, vernda og bæta umhverfið og sjá til þess að náttúruauðlindir séu nýttar af varúð og skynsemi, einkum á grundvelli meginreglunnar um sjálfbæra þróun, og þeirrar meginreglu að grípa skuli til varúðarráðstafana og fyrirbyggjandi aðgerða, sbr. einnig 73. gr. fylgiskjalsins. Rauði þráðurinn í þessum skuldbindingum er að náttúran og umhverfið njóti vafans en ekki Landsvirkjun og stóriðja. Fyrirhugaðar virkjanaframkvæmdir ganga á skjön við þessar meginreglur. Nægir hér að nefna að Urriðafoss, vatnsmesti foss Íslands, Búðafoss, aðrir fossar og flúðir, eyjar og hólmar og aðrar náttúruperlur í og við Þjórsá verða eyðilagðar með óafturkræfum hætti. Laxastofn árinnar og annað lífríki eru sett í dauðans óvissu. Grunnvatnsstaða í landi stefnanda og fjölda jarða í aðliggjandi sveitarfélögum mun óhjákvæmilega hækka og gera fjölda jarða lítt byggilegar eða óbyggilegar, verðlausar eða verðlitlar. Það hefur sýnt sig í flóðum í Þjórsá að lækir og dý allt niður að Hvítá sunnan Vörðufells litast af jökulvatni frá Þjórsá og brunnar fyllast. Flóðahætta frá Heiðarlóni, á svonefndum Hreppafleka, þar sem jarðvegur er mjög gljúpur og landið þverskorið af afar djúpum sprungum, skapar alvarlega hættu. Suðurlandsjarðskjálftar, sem upptök eiga á svæðinu, valda óhjákvæmilega stórhættu og alkunna er að í jarðskjálftunum árið 2000 hljóp vatn úr Þjórsá eftir sprungum og eyðilagði tún í nágrenni árinnar. Greinargerð Páls Einarssonar, jarðeðlisfræðings, og fleiri sem lögð verður fram við þingfestingu málsins, staðfestir þessa stórfelldu vá. Þá munu virkjanirnar óhjákvæmilega raska framburði Þjórsá og spilla lífríki og hrygningar- og uppeldisstöðvum þorsks við og utan árósa Þjórsár. Allt þetta og margt fleira brþtur í bága við fyrrnefndar meginreglur. Í þessu samhengi er enn fremur vísað til 1. gr. skipulagslaga nr. 73/1997 og 1. gr. laga um náttúruvernd nr. 44/1999, sbr. einnig lagatilvísanir í niðurlagi stefnu þessarar. Með virkjanaáformum Landsvirkjunar er tekin veruleg áhætta í bága 7. gr. vatnalaga og annarra nefndra lagaheimilda og náttúran ekki látin njóta vafans samkvæmt mannréttindaákvæðum umhverfisréttar.

Liðkað fyrir skipulagi:

Byggt er á því að Landsvirkjun hafi með samningum við Flóahrepp um fjárframlög til að ná fram skipulagsbreytingu í sveitarfélaginu í þágu fyrirtækisins og með því að taka að sér samfélagsleg verkefni fyrir sveitarfélagið gert sveitarfélagið vanhæft til ákvarðana og kippt grundvelli undan lögmæti fyrirhugaðra virkjanaframkvæmda, framkvæmdaleyfis, skipulagsbreytinga og annarra tilskyldra leyfa sem nauðsynleg eru vegna virkjanaáformanna. Þá hafi verið brotið gegn öðrum reglum stjórnsýslulaga, svo sem um andmæla- og upplýsingarétt, reglum um rökstuðning o.fl. Háttsemi Landsvirkjunar og stjórnsýsla Flóahrepps sé að engu hafandi og geti ekki skuldbundið stefnanda til fyrirhugaðra virkjanaáforma. Telur stefnandi að lýðræðisleg og lögbundin réttindi íbúa sveitarfélagsins til andmæla, athugasemda og fleira hafi fyrirfram verið tekin úr sambandi. Yfir þessari háttsemi hefur verið kvartað til Umboðsmanns Alþingis og samgönguráðuneytisins, eins og framlögð dómsskjöl bera með sér. Er vísað til umræddra skjala til frekri rökstuðnings.


Breytt og ný framkvæmdaáform:

Byggt er á því að umhverfismat hafi ekki farið fram á þeim breytingum sem orðið hafa á framkvæmdaáformum Landsvirkjunar frá því að umhverfismat var gert árið 2003. Um þennan þátt málsins er sérstaklega vísað til málavaxtalýsingar, greinargerða Ragnhildar Sigurðardóttur og Jóns Árna Vignissonar og annarra framlagðra gagna. Liggur fyrir að þegar umhverfismat fór fram var hönnun framkvæmda ekki lokið og upplýsingar voru ekki tiltækar fyrir stefnanda og almenning um eðli og umfang framkvæmdanna, sem síðan hafa tekið umtalsverðum breytingum. Til að mynda hefur verið ákveðið að opna nýjar námur, setja upp ný haugstæði, byggja nýja stíflugarða, svo sem við Herriðarhól í Ásahreppi, og breyta öðrum og fleiri breytingar eru á teikniborði Landsvirkjunar. Þá hefur ekki verið lagt mat á þau verðmæti sem felast í náttúruperlum í og við Þjórsá, lífríki og landi sem óhjákvæmilega verður spillt. Þá hefur hætta á grunnvatnsbreytingum ekki verið metin, hætta á flóði frá Þjórsá yfir í Hvítá, hætta á stíflu- og stíflugarðarofi vegna jarðskjálfta og margir aðrir áhættuþættir. Verður stefnanda ekki gert að þola fyrirhugaðar virkjanaframkvæmdir og eignaspjöll í og fyrir landi sínu nema nýtt lögformlegt umhverfismat fari fram og þá sérstaklega á þeim breytingum sem framkvæmdaáform Landsvirkjunar hafa tekið frá því uphverfismat lá endanlega fyrir. Þá er fyrirliggjandi umhverfismat haldið slíkum ágöllum að fyrirhugaðar skerðingar á friðhelgi eignarréttar stefnanda fela í sér stjórnarskrárbrot.

Niðurlag:

Um nánari rök fyrir kröfum stefnanda er vísað til umfjöllunar undir lýsingu málavaxta, framlagðra skjala og tilvísana undir lagarökum. Áskilinn er réttur til frekari málsreifunar og framlagningar gagna.

Lagarök:

Helstu lagarök stefnanda eru eftirfarandi:

Lög nr. 113/1952 um lausn ítaka af jörðum, einkum 1., gr., 4. gr. og 5. gr.
Þingsályktun um athugun á framkvæmd laga nr. 113/1952 um lausn ítaka af jörðum samþykkt af Alþingi 10. apríl 1963.
Stjórnarskrá lþðveldisins Íslands nr. 33/1944, 72. gr. og 75. gr.
Vatnalög nr. 15/1923 og ákvæði Grágásar og Jónsbókar, sbr. tilvísanir undir umfjöllun um málsástæður.
Lög nr. 26/1927 um heimild til að veita sérleyfi til að virkja Urriðafoss o.fl.
Lög nr. 48/1926 um heimild til að veita sérleyfi til að virkja Dynjandisfoss o.fl.
Lög nr. 106/2000 og reglugerð nr. 671/2000 um mat á umhverfisáhrifum, einkum 1. gr., 5. gr., 6. gr. og 18. gr. laganna og viðaukar með þeim.
Lög nr. 105/2000 um umhverfismat áætlana, einkum 1. gr. og 7. gr.
Lög nr. 44/1999 um náttúruvernd, einkum 1. gr., 33. gr., 34. gr., 37. gr. til 39. gr., 45. gr. 46. gr., 75. gr. og 77. gr.
Skipulags- og byggingarlög nr. 73/1997, einkum 1. gr., 9. gr., 16. gr. til 18. gr., 21. gr. og 27. gr.
Lög nr. 17/1965 um landgræðslu, einkum 1. gr., 17. gr. og 18. gr.
Lög nr. 64/1994 um vernd, friðun og veiðar á villtum fuglum og dýrum, einkum 2. gr. og 6. gr.
Lög nr. 2/1993 um Evrópska efnahagssvæðið, fylgiskjal I, inngangur og 73. gr. samningsins.
Lög nr. 21/1993 um upplýsingamiðlun og aðgang að upplýsingum um umhverfismál, einkum 1. gr., 3. gr. og 5. gr.
Lög nr. 23/2006 um upplýsingarétt um umhverfismál, einkum 1. gr. og II. kafli.
Raforkulög nr. 65/2003, einkum 1. gr., 4. gr., 5. gr. og 21. gr. til 23. gr.
Sveitarstjórnarlög nr. 45/1998, einkum 9. gr. og 19. gr.
Stjórnsýslulög nr. 37/1993, einkum 1. gr., 3. gr., 4. gr., 10. gr., 11. gr., 13. gr. og15. gr. gr.
Upplýsingalög nr. 50/1996, einkum 3. gr. og, 10. gr.
Lög nr. 91/1991 um meðferð einkamála, XXI. kafli um málskostnað.

Tilskipun Evrópusambandsins 85/377EBE um mat á áhrifum tiltekinna framkvæmda á vegum hins opinbera eða einkaaðila á umhverfið, einkum inngangur, 3. gr., 5. gr. og 2. mgr. og 3. mgr. 6. gr.
Tilskipun Evrópusambandsins 97/11EB um breytingu á tilskipun 85/377/EBE, einkum 1. og 2. tl. inngangs og 5. tl., 6. tl., 7. tl., 8. tl, og 11. tl. 1. gr.
Tilskipun Evrópusambandsins 90/313EBE um frjálsan aðgang að upplýsingum um umhverfismál, einkum inngangur, 1. gr. til 4. gr. og 6. gr.

Ramsarsamningurinn um votlendi sem hafa alþjóðlegt gildi, einkum fyrir fuglalíf, sem Ísland gerðist aðili að 2. apríl 1978, einkum inngangur, 2. gr., 3. gr. og 4. gr.
Ríóyfirlýsingin um umhverfi og þróun frá júní 1992, einkum varúðarreglan nr. 15, regla nr. 16 um mengunarbætur frá þeim sem veldur skaða og regla nr. 17 um mat á umhverfisáhrifum. Einnig reglur nr 1 og nr. 8 um sjálfbæra þróun.
Samningurinn um líffræðilega fjölbreytni, Ríó de Janeiro 1992, sem Ísland gerðist aðili að 11. desember 1994, einkum inngangur, 1. gr., 8. gr., 10. gr. og 14. gr.
Bernarsamningur um verndun villtra dýra og plantna og búsvæða þeirra í Evrópu, sem öðlaðist gildi hér á landi 1. október 1993, einkum inngangur 1. gr. og 4. gr.
Árósarsamningurinn um aðgang að upplýsingum, þátttöku almennings í ákvarðanatöku og aðgang að réttlátri málsmeðferð í umhverfismálum undirritaður af Íslands hálfu 25. júní 1998, einkum inngangur, 1. gr., 3. gr., 4. gr., 5. gr., 6. gr., 7. gr. og 9. gr.

Hrd.1988:1532, dómur Hæstaréttar uppkveðinn 29. febrúar 1996 í svonefndu Blikdalsmáli nr. 92/1995, dómur Hæstaréttar frá 23. maí 2001 í máli nr. 2/2001 og dómur Hæstaréttar frá 9. júní 2003 í máli nr. 20/2005.

Að öðru leyti er vísað til umfjöllunar um lagarök undir lýsingu málavaxta og málsástæðna.


Hliðsjónargögn:

Álit meiri og minni hluta Fossanefndarinnar ásamt fylgiskjölum.
Umhverfisáhrif Urriðafossvirkjunar, greinargerð Ragnhildar Sigurðardóttur, september 2007.
Glettingur, tímarit um austfirsk málefni, 17. árg., 2. – 3. tbl. 2007, Vatnsréttindi, bls. 60 til 65, grein eftir Jón Jónsson, hdl.
Væringinn mikli: Ævi og örlög Einars Benediktssonar, 1990, eftir Gils Guðmundsson.
Ritgerðir Sigurðar Ragnarssonar, Fossakaup og framkvæmdaáform, þættir úr sögu fossamálsins 1 og 2, Tímaritið Saga 1976 og 1977.
Sjálfbær þróun í íslensku samfélagi. Framkvæmdaáætlun til aldamóta. Umhverfisráðuneytið, Reykjavík, júní 1997.

Áskilinn er réttur til að tilgreina frekar lagarök og hliðsjónargögn.

Sönnunargögn:

Við þingfestingu málsins mun stefnandi leggja fram eftirtalin sönnunargögn:

Stefnu þessa, skjalaskrá, þinglýst heimildarskjöl að Skálmholtshrauni og vatnsréttindum, útdrátt úr skýrslu um umhverfismat, uppdrætti o.fl., samkomulag íslenska ríkisins og Landsvirkjunar um yfirtöku vatnsréttinda í neðri hluta Þjórsár dags. 9. maí 2007, útdrátt úr greinargerð Ríkisendurskoðunar um það samkomulag frá desember 2007, samkomulag Landsvirkjunar og sveitarstjórnar Flóahrepps, dags. 19. júlí 2007, kæra til samgönguráðuneytisins dags. 11. mars 2008, kvörtun til Umboðsmanns Alþingis dags. 28. febrúar 2008, gögn stefnanda um breytingar á grunnvatnsstöðu, greinargerð Páls Einarssonar, jarðeðlisfræðings, o.fl. frá nóvember 2002 um Suðurlandsjarðskjálfta og Hreppaflekann, greinargerð Jóns Árna Vignissonar um Urriðafossvirkjun í Þjórsá dags. 23. mars 2008, um heimildir samkvæmt Titansamningunum og um eignarnám, athugasemd Heilbrigðiseftirlits Suðurlands við mat á umhverfisáhrifum Urriðafossvirkjunar, athugasemdir Atla Gíslasonar og Guðmundar Páls Ólafssonar við tillögur að breyttu skipulagi Skeiða- og Gnúpverjahrepps, ýmsar blaðagreinar og blaðaviðtöl.

Áskorun og skýrslutökur:

Skorað er á stefndu að leggja fram upplýsingar og gögn um allar breytingar og viðbætur sem orðið hafa á virkjanaáformum Landsvirkjunar frá því að umhverfismat var gert árið 2003. Þá er skorað á réttargæslustefnda að upplýsa hvort stefnanda verði heimil samkvæmt fyrirhuguðum breytingum á skipulagi að skipuleggja frístundabyggð og byggja sumarbústaði einkum við stíflugarða í landi Skálmholtshrauns. Áskilinn er réttur til að krefja stefndu um framlagningu þeirra gagna sem stefnandi hefur ekki móttekið vegna málsins og kunna að skipta máli fyrir úrslit þess.

Óskað er eftir því að Páll Einarsson, jarðeðlisfræðingur, oddviti Flóahrepps, sérfræðingar Veiðimálastofnunar, Ragnhildur Sigurðardóttir, og fleiri komi fyrir dóm og gefi skýrslu. Jafnframt er áskilinn réttur til að setja fram nýjar kröfur, málsástæður og lagarök, leggja fram ný skjöl og kalla til fleiri aðila til skýrslugjafar eftir því sem málsvörn stefndu gefur tilefni til.

Sérstaklega er áskilinn réttur til höfðunar skaðabótamáls á hendur stefndu og réttargæslustefnda verði af fyrirhuguðum virkjanaáformum.

Fyrirkall:

Vegna þessa stefnist hér með Árna M. Mathiesen, fjármálaráðherra, Arnarhvoli, Reykjavík, fyrir hönd íslenska ríkisins, og Friðrik Sophussyni, forstjóra, fyrir hönd Landsvirkjunar, Háaleitisbraut 68, Reykjavík, og Aðalsteini Sveinssyni, oddvita Flóahrepps, til þess að mæta á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur í Dómhúsinu við Lækjartorg, Reykjavík sem háð verður ........................... (dags. og tímasetning) er mál þetta verður þingfest, til þess þar og þá að sjá skjöl og skilríki lögð fram, hlýða á dómkröfur, svara til sakar og til að leggja fram gögn af sinni hálfu. Ef ekki verður mætt við þingfestingu málsins má búast við að útivistardómur gangi í málinu.

Stefnufrestur ákveðst ein vika.



Reykjavík, 2008,


Héraðsdómur Reykjavíkur hefur fallist á að málið sæti flýtimeðferð samkvæmt ákvæðum XIX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Reykjavík, 2008




Samrit stefnu þessarar hefur verið afhent undirrituðum lögmönnum stefndu í samræmi við 3. mgr. 83. gr. laga nr. 91/1991, sem hefur falið okkur að sækja þing fyrir sig við þingfestingu málsins.

Reykjavík, 2008,

f.h. íslenska ríkisins, f.h. Landsvirkjunar,



f.h. Flóahrepps,

 

Myndin er af ábúendum Skálmholtshrauns, þeim hjónum Walter og Danielu Schmitz.