Baráttan er alls ekki kvöð

Hvert var upphaf baráttustarfa þinna?

Fyrst tók ég þátt í baráttu gegn eyðingu skóga í Himalajafjöllum þar sem ég ólst upp. Árið 1981 hóf hópur kvenna á svæðinu herferð þar sem við stóðum vörð um trén með því að faðma þau. Ef það átti að höggva niður trén yrði að höggva okkur niður fyrst.

Áhugi minn á umhverfismálum hafði þó vaknað af alvöru árið áður. Það vakti athygli mína að allt um kring um Bangalor-borg, þar sem ég bjó, hafði ræktun eucalyptus-trjáa stóraukist allt þar í kring. Þá komst ég að tilvist stofnunar sem heitir Alþjóðabankinn, sem var að fjármagna þessa umbreytingu lands frá matvælarækt yfir í eucalyptus-rækt.

Árið 1984 fékk ég svo aðra vakningu þegar ég sá hryðjuverk og önnur neikvæð áhrif af „grænu byltingunni" í Punjab-héraði á Indlandi. Það vakti upp hjá mér spurningar um hvers vegna þúsundir manna væru að deyja þegar verkefnið átti í raun að snúast um frið. Þarna vildi ég fá svör og þess vegna fór ég til Punjab til rannsókna og gaf síðar út bókina Ofbeldi grænu byltingarinnar.

Árið 1987 varð ég svo vitni að því þegar alþjóðleg risafyrirtæki fóru að vinna að alræði erfðabreyttra tegunda. Öll verslun með fræ yrði þar með háð einkaleyfum og aukið verslunarfrelsi var leiðin að því marki. Takmark þeirra var að fimm fyrirtæki myndu ráða allri matarframleiðslu. Það fannst mér líkjast einræðishyggju.

Þá hóf ég að safna fræjum, berjast gegn Alþjóðaviðskiptastofnuninni, skipuleggja baráttu bænda og vinna að framgangi lífrænnar ræktunar.

Þú hefur alla tíð barist við alþjóðleg risafyrirtæki og alþjóðastofnanir. Hvernig tekst þér að koma þínum boðskap til skila?

Fyrst og fremst komum við okkar boðskap á framfæri með því að hampa góðum mat. Við getum sýnt fram á að lífrænn matur, eða matur sem framleiddur er samkvæmt gildum líffræðilegs fjölbreytileika, er mun betri en matur sem framleiddur er úr erfðabreyttum matvælum.

Önnur rökin eru vísindalegs eðlis. Breytingar á lífkerfi þar sem erfðaefnum er bætt við plöntur, felur í sér röskun á náttúrulegu jafnvægi.

Þróun er eðlileg í náttúrunni en í Bandaríkjunum eru nú gríðarleg landsvæði, um 6 milljónir hektara þar sem ofurillgresi hefur tekið sér rótfestu. Við lífræna ræktun verður ekki til þess háttar illgresi vegna þess að þar viðheldur náttúrulegt jafnvægi sér.

Hið þriðja sem fólk verður að átta sig á er að erfðabreytt matvæli eru aðeins afsökun fyrir stóra atriðinu í þessum málum, sem er einkaleyfavæðing í landbúnaði heimsins og innheimta afnotagjalda. Til dæmis eru 95 prósent bómullarframleiðslu í Indlandi á höndum fyrirtækisins Monsanto, sem innheimtir um 10 milljarða dala á ári hverju þess vegna, frá fátækum bændum. Þeir steypa sér margir í skuldir vegna kaupa á fræjum en lenda svo í miklum vandræðum með að standa í skilum. Af þeim sökum hafa 250 þúsund indverskir bændur svipt sig lífi á síðasta áratug.

Hættan af þessari einokun á fræjum, sem eru fyrsta stigið í fæðuframleiðslu, þýðir ekkert annað en einræðisvald risafyrirtækja yfir lífinu sjálfu.

Hver eru mikilvægustu málin fyrir Ísland í þessu samhengi?

Það er tími til kominn fyrir Ísland, sem og öll önnur lönd, að byggja upp ónæmi fyrir fjárhættuspilinu sem viðgengst í alþjóðaviðskiptalífinu og einnig því fjárhættuspili sem fer fram varðandi erfðabreytt matvæli.

Sem eyja er Ísland í kjörstöðu til þess að vera í fararbroddi í lífrænni framleiðslu. Íslendingar ættu að leitast eftir því að auka hamingju landsmanna en ekki að bíða eftir því að alþjóðafjármálakerfið snúi aftur.

Ísland er enn óspillt að mestu og getur tekið sér stöðu sem lífrænn ræktandi með afurðir sem eru metnar að verðleikum bæði innan lands og utan.

Þegar þú lítur yfir feril þinn, hvað finnst þér vera helsta afrek ykkar umhverfisverndunarsinna?

Fyrir löngu var því spáð að um síðustu aldamót yrðu erfðabreytt matvæli einráð á markaði. Það hefur sem betur fer ekki gerst og þau eru enn í minnihluta. Þá höfum við tryggt tilvist 3.000 tegunda af hrísgrjónum. Við erum með hálfa milljón bænda innan okkar raða sem framleiða lífræn matvæli. Ekki nóg með að hefðbundin framleiðsla sé enn við lýði, heldur þrífst hún vel og er sannarlega framtíðin.

Kjörlausn vandamála á heimsvísu, að þínu mati, er væntanlega aukið vægi lífrænnar ræktunar og endalok risafyrirtækja sem framleiða erfðabreytt matvæli.

Er það raunhæft takmark?

Við þurfum ekki að hafa áhyggjur af því að fella risafyrirtækin því að þau eru fullfær um að skemma fyrir sér sjálf.

Kæruleysi Monsanto hefur getið af sér ofurillgresi sem hafa vakið bandaríska bændur til umhugsunar um erfðabreytt fræ. Okkar verkefni er að vera búin undir það þegar risafyrirtækin falla. Náttúra og lýðræði, vilji almennings, verður þar í forgrunni. Þessari baráttu mun sennilega aldrei ljúka, en á meðan við stöndum klár á því að það sem við erum að berjast fyrir er lífið sjálft, réttur til lífs, fegurð lífsins og gleði, þá verður baráttan aldrei kvöð.

Ljósmynd: Kristín Vala Ragnarsdóttir og Vandana Shiva í pallborði eftir fyrirlestur Vandana í Háskólabíói þ. 29.08.2011. Ljósm.: Einar Bergmundur.

Úrtak úr grein um Vandana Shiva í Fréttablaðinu þ. 29.08.2011.