6. kafli - Saga grasnytjungsins
Ég vildi gjarnan samsama mig söfnurum og akuryrkjufólki og upplifa
hringrás náttúrunnar í garðinum eins og hún er túlkuð á miðaldateikningum.
Þar er árshringurinn sýnilegur, nánast áþreifanlegur. En fleiri hringrásir
finnast og ein er svo stór að hún virðist vera bein lína, saga mannsins. Lengst
framan af er talið að mestur tími og orka fólks hafi farið í það að afla sér
fæðu, rétt eins og á sér stað meðal dýranna, og flestir hafi unnið við það eða
um 80 af hundraði. Stærstum hluta var safnað, og líklega hefur það verið
kvennaverk, en veiðar staðið undir einum fimmta hluta og hvílt meira á
herðum karlanna.
Mér finnst alltaf svolítið leyndardómsfullt hvernig mannkynið lærði að hafa
áhrif á vöxt og viðgang plantna, halda húsdýr, stunda hjarðmennsku og rækta.
Það hefur verið útskýrt á trúverðugan máta, en samt er eins og eitthvað sé
ósagt um það hvernig við stigum þetta skref. Eins og fullnægjandi skilningur
fáist ekki nema með því að gera ráð fyrir að einhvers konar trú hafi tengst
þessu kraftaverki. Við vorum að ná tökum á og grípa inn í ferli sem fram að
því hafði eingöngu verið í verkahring náttúrunnar sjálfrar. Ég hef heyrt því
haldið fram að þessi þróun hafi markað svo djúp spor í menninguna að tungumálin
hafi breyst, þegar ný orð og hugtök hafi þurft til að tjá sig við svo
breyttar aðstæður, og það er sennilegt því það sama er að gerast á okkar
tímum. Sjálf hugsunin breytist með nýrri tækni og nýjum viðhorfum. En þó
forfeður okkar og formæður hafi sest um kyrrt og færu að brenna fyrir ökrum
og binda kúna á bás og atvinnuhættir breyttust, þá hélt þorri manna áfram að
stunda fæðuöflun.
Hlutfallið breyttist hægt og ekki verulega fyrr en sagan tók annað svona risastökk
sem var iðnbyltingin. Tilbúni áburðurinn og iðnbyltingin héldust í
hendur. Fólkið flutti úr sveit í bæi og borgir og fékk flest vinnu í verksmiðjum.
Það gat þá ekki lengur ræktað ofan í sig sjálft og náttúrufræðingar tóku til við
að rannsaka hvernig mætti auka vöxt plantnanna og fá meiri uppskeru. Þegar
aðeins helmingur fólksins var orðinn eftir í sveitunum var sjálfgefið að þeir
yrðu að afla matar bæði fyrir sig og hina brottfluttnu. Með því að brenna jurtir
og rannsaka öskuna efnafræðilega fengu menn vitneskju um samsetningu
þeirra. Náttúrufræðingarnir endurgerðu svo þessi efni í hæfilegum blöndum
og auðguðu moldina með þeim. Með tilbúna áburðinum var miklu hraðari
vexti náð og við fórum að trúa á vísindin.
Hér á landi var ekki mikið um tækifæri í iðnaði. Það var fremur sjómennska og
fiskvinna, önnur tegund matvælaframleiðslu, sem dró menn frá búskap. Til að
byrja með snerist iðnaðurinn mest um vélar og fatnað, námugröft og verslun,
en smám saman beindist hann meir og meir inn á svið matvælaframleiðslu.
Matur er ein frumþarfanna og þarna voru tækifærin næg og markaðurinn stór.
Fram að því hafði safnarinn og akuryrkjumaðurinn stundað sitt starf næstum
óbreytt og fyrstu vélarnar voru einfaldar og miðuðu að því að létta einstaklingum
störfin. Við konurnar ríktum yfir eldamennskunni og það þurfti dálitla
djörfung til að brjótast inn á okkar svið, jafnvel fyrir iðnaðarveldi.
Í dag, þegar við erum komin skotspöl fram úr iðnbyltingunni, inn í margmiðlunar-
o g tölvuöld, sjáum við að margt sem á sér rætur aftur í steinöld hélt
ótrúlega lengi velli hér á landi og flest okkar sem komin eru fram yfir miðjan
aldur eigum minningar sem styðja það. Ég man eftir gamla bænum á Helluvaði
í Mývatnssveit með moldargólfi og hlóðum þar sem slátrið var soðið eftir að flutt
var í nýja steinhúsið. Og reykkofanum með sinni sérkennilegu lykt uppi í
hlíðinni, þar sem Gunna gamla leit eftir að allt væri í lagi. Hún fór í daglegar
eftirlitsferðir í kofann, þangað til ungur maður úr Reykjavík fór að reikna út
hversu mikil verðmæti héngu þarna á sótugum röftunum. Hann gerði þetta til
þess að vera hlýlegur við gömlu konuna og til að sýna henni fram á að hún væri
virkur þátttakandi í atvinnulífinu. Þetta var rétt fyrir myntbreytinguna og honum
reiknaðist til að þetta væru verðmæti upp á tvær milljónir. Eftir það neitaði
Gunna að fara oftar í kofann. Hún gat ekki séð sína vinnu setta í svona efnahagslegt
samhengi og vildi ekki bera ábyrgð á þess slags fjármunum. Við stukkum af
moldargólfinu yfir á parketið, af hestbakinu upp í breiðþotuna á einum mannsaldri.
Breytingin gerðist svo snöggt að enn lifum við í báðum heimum.
Mér finnst eins og við séum með timburmenn, eftir að hafa lent á meiri háttar
notendafylleríi, þegar við fórum að fá iðnaðarvörur fyrirhafnarlítið upp í
hendurnar og matinn svo að segja tilbúinn á borðið. Við borðum langt umfram
þarfir eins og við séum ekki búin að átta okkur á því að það er til nóg,
allavega handa okkur, og eftir að plastefnin komu og hægt varð að gera eftirlíkingu
af hverju því sem nafni tjáir að nefna, fór ofgnótt hluta að verða
heimilisvandamál.
Nú hefur iðnaðurinn snúið sér að matvælaframleiðslu af fullum krafti og er farinn
að nota vélar og tilbúinn áburð í æ ríkari mæli og jafnframt geymsluefni
margs konar, aðkomna orku eins og rafmagn og olíu, gerviefni og eiturefni.
Fæðubótarefni eru komin til að vera og farið er að grípa inn í gang náttúrunnar
með fiskeldi, verksmiðjubúskap, klónun og genabreytingu. Aðeins 20% fólks
starfar nú við matvælaframleiðslu. Árið 1990 var hlutfallið hér á landi 10% í
beinni framleiðslu og önnur 10% í tengdum greinum. Dæmið hefur snúist við.
Næring er nú þegar framreidd sem duft eða í pilluformi og spár benda til þess
að svo kunni að verða í framtíðinni. Mannslíkaminn getur hins vegar ekki tekist
á við þann fjölda og það magn tilbúinna eitur- og aukaefna sem eru sett í allflestar
fæðutegundir í dag. Afleiðingin er ofnæmi, hegðunarvandamál, offita og torskildir
sjúkdómar. Þróunin frá heimahögum í alþjóðlegt samfélag, þar sem
matvæli eru flutt heimshornanna á milli og fjöldaframleiðsla og flókin geymsla
er regla en ekki undantekning, á sér þó sínar skuggahliðar.
Þess vegna sækir hún á mig spurningin um hvort við gerðum einhvers konar
heiðursmannasamkomulag við jörðina, þegar við hófum akuryrkju, og tókum
þar með að okkur að sinna hlutverki sem fram að því hafði alfarið verið
náttúrunnar sjálfrar. Sé svo var það ótvírætt mikið trúnaðarstarf. Höfum við
rofið þetta samkomulag? Okkur er sagt að forfeðurnir hafi leyst þetta með því
að fórna. Leggja fyrstu uppskeruna á altarið. En mér er nú sem ég sjái upplitið
á fólki ef ég færi að smeygja gulrótabúnti upp á heklaðan dúkinn á altarinu
innan um blómin. Þó þarf ekki lengra en til Orkneyja til að sjá altari
skreytt með haustuppskerunni og heyra þakkir bornar fram af prestinum fyrir
jarðargróðurinn. Hjá okkur var það reyndar maríufiskurinn. Gamall siður,
sem enn lifir, að gefa fyrsta fiskinn úr aflanum. Gefa hann til þakkar, eins og
ég hef orðið vitni að. Eru þökkin og hringrásin nauðsynlegur þáttur í
fæðuöfluninni til þess að allt fari vel? Safnhaugurinn skilar aftur til jarðarinnar
að hluta, því sem þaðan var tekið. Trén, sem við plöntum, vinna á móti
koldíoxíðinu sem bíllinn blæs frá sér. Þó einstaklingur geti ræktað sinn garð
eða tekið sér körfu í hönd og náð þannig áttum og sambandi við eigin fortíð
og lífið úti í náttúrunni, er ekki þar með sagt að stórfyrirtæki geti það.
Stórfyrirtæki er svo mikið inngrip í hringrás náttúrunnar að jafnvel bestu
samráðsfundir og góður vilji kæmust varla að annarri niðurstöðu en að best
væri að leysa fyrirtækið upp ef taka ætti tillit til náttúrunnar. Risafyrirtæki
þyrfti nefnilega að upphugsa risasátt eða risafórn til jarðarinnar en sú hugsun
býður vissulega upp á spennandi möguleika.
Sjálfsþurftarbúskap er ekki hampað sem þjóðhagslega arðvænum atvinnuvegi.
Það var þó eitt af markmiðum Alþjóða matvælastofnunarinnar að hvetja til
sjálfsþurftar í hinum ýmsu löndum heims, en slík hvatning má sín lítils gegn
ofurveldi stórfyrirtækjanna. Samt er það svo að ýmsir sjá nú ástæðu til að fara
að rækta og halda fram okkar eigin matarhefð sem byggði á búskap og
sjálfsþurft. Notkun villtra jurta kemur þar sterklega inn, einmitt hér á Íslandi
sem enn státar af opnu óræktarlandi og aðgangi að sjó. En það er ekki bara
iðnaðurinn heldur líka karlmennirnir sem hafa gert innrás í eldhúsið, aldagamalt
og traust vígi okkar kvennanna. Þessi síðari innrás getur þó haft góð
áhrif þegar litið er til framtíðar. Áhugi karlmannanna getur hjálpað til þess að
hleypa nýju lífi í matarmenninguna og seinkað því að hún verði iðnvæðingunni
að bráð. Óneitanlega vorum við orðnar svolítið þreyttar yfir pottunum
og samkeppnin því af hinu góða og aldrei að vita nema við séum í startholunum
að skapa eitthvað saman. Það þarf ekki alltaf að leita uppi eitthvað gamalt,
við getum líka búið til eitthvað nýtt.
Jafnvel dauðir hlutir hafa sál
Þetta heyrði ég oft sagt í bernsku, og einn sólarmorgun í rigningartíð eftir að
gera morgunæfingar úti hallaði ég vanganum upp að veggnum til að hvíla mig.
Húsið er klætt utan með staðlaðri lóðréttri timburklæðningu og mér hafði
aldrei dottið í hug að veita henni sérstaka athygli, nema til að athuga hvort
þyrfti að bera á viðinn. En þennan morgun vissi ég ekki fyrr en timburfjölin
var farin að tala til mín í gegnum snertinguna. Hún minnti mig á heimkynni
sín og að hún hefði einu sinni verið partur af lifandi tré. Ekki gat hún látið mig
skilja hvaðan hún hafði komið, enda var það kannski ekki á hennar færi að tjá
sig landfræðilega. Það undarlegasta var að mér virtist eins og henni væri jafn
mikið í mun að ná sambandi við mig, eins og mér fannst sambandið merkilegt,
enda átti hún upphafið. Þó var eins og við værum að kallast á úr órafjarlægð.
En af hverju þurfti hún núna að koma skilaboðum á framfæri?
Það er, vægast sagt, óvanalegt að vera ávörpuð af veggklæðningu. Seinna veitti ég
því athygli að þetta átti sér stað rúmum tveimur sólarhringum eftir að ég skrifaði
að ofgnótt hlutanna væri orðið heimilisvandamál. Mér fannst setningin svolítið
harkaleg og hafði verið að hugsa um hvort ég ætti að sleppa henni. Viðarfjölin
gat talist partur af hlutamenningunni og hún verið að mótmæla. En skilaboðin
höfðu dýpri merkingu, það skildi ég smám saman. Þau fjölluðu um að allt í heimi
hér væri að einhverju leyti lifandi því að jörðin sjálf væri lifandi, þó vissulega gætu
hlutar hennar virst dauðir eins og dautt skinn á manneskju, dautt því það væri að
umbreytast í annað efni, en hefði verið lifandi á einhverju stigi tilveru sinnar.
Fjölin tók einmitt fram að hún hefði einu sinni verið hluti af lifandi tré.
Ef marka má Snorra Sturluson þá er jörðin sjálf lifandi. Hann rekur í upphafi
Eddu sinnar hvernig háttað var sköpun heimsins og þeirra Adams og Evu og
greinir frá Nóaflóðinu og segir síðan: „Það hugsuðu þeir (mennirnir) og
undruðust, hví það myndi gegna, er jörðin og dýrin og fuglarnir höfðu saman
eðli í sumum hlutum, og þó ólík að hætti.“ Snorri bendir á að á jörðinni vaxi
grös og blóm sem felli laufin og fölni árlega á sama máta og hár vaxi á mönnum
og fjaðrir á fuglum og hvort tveggja falli einnig af. Beinum og tönnum
mannanna líkir hann við steina og kletta jarðarinnar. Hann segir undarlegt að
þegar jörðin sé opnuð og grafið í hana loki hún sér aftur og gras grói yfir og
blóð spretti fram úr höfði manna eins og vatn streymi fram hátt í fjöllum.
Vísindamaðurinn og umhverfissinninn James Lovelock hefur gengið einna
lengst í að rökstyðja fullyrðingar á borð við þær sem Snorri setur fram.
Lovelock ímyndar sér jörðina eins og sjúkling er leitar læknis og ber saman
hvaða frumathuganir eru gerðar á manni og hvernig sambærilegar athuganir
má gera á jarðarlíkamanum. Hiti og blóðþrýstingur mannsins er mældur,
lungun hlustuð, beðið um blóðprufu og þvagprufu og tekin vefjasýni. Hvað
jörðina varðar þá væri hiti gufuhvolfsins mældur frá gervihnöttum og
blóðþrýstingur með loftvog. Ástand öndunarfæranna væri metið út frá losun
koldíoxíðs í andrúmslofti. Sýnum, sem tekin væru úr lofti og legi, mætti
líkja við blóð og þvag mannsins. Vefjasýnum mannsins mætti líkja við ásigkomulag
einstakra lífheilda og möguleika þeirra til sjálfbærni og rannsaka
sem slík. Að mæla megi ástand jarðarinnar og bera saman við manneskju
telur Lovelock benda til þess að jörðin sé nokkurs konar vera gædd lífi.1
Einn ágætur dýralæknir, kunningi minn, kallar slæman niðurgang stórrigningu
og þá er ekki langt í að hægt sé að nefna náttúrufyrirbrigði eins og eldgos
– ælupest, flóð – svitabað, fellibyl – taugakast og ísaldir – köldu.
Ef litið er á málin af þessum sjónarhól, er þá ekki nærtækt að taka næsta skref
og sjá fyrir sér jörðina sem lifandi, skyni gædda veru sem sé að leitast við að
heila sjálfa sig og geti hrist okkur af sér eins og flugur ef hún verður verulega
pirruð? Skyldi það vera hún eða hann? Flestum finnst það vera hún enda talað
um móður jörð. En hversu mikla meðvitund, í þeim skilningi sem við mennirnir
túlkum orðið, hefur þá jörðin? Hvert er okkar hlutverk samofið hennar?
Skiptum við hana máli? Erum við, eins og Austurlandabúar segja, nauðsynlegur
tengiliður milli ytri vitundar eða geimvitundarinnar og jarðarinnar, eitt
af nauðsynlegum skilningarvitum hennar? Eða erum við eins og dægurflugur
sem rétt fæðast til að fljúga um og deyja, og ævi okkar stutt og lítilsverð frá
sjónarhóli og í meðvitund jarðarinnar? Lítur hún svo á að nú herji á hana
nokkurs konar skordýraplága?
En þó ég hafi oft gengið úti, stiklað yfir kletta og ímyndað mér þá sem jaxlabrot
eða kjúkubein, horft á ána og fundið samkennd með framsetningu Snorra
og hugleitt hana var ég algerlega óviðbúin þegar ég hitti jarðargyðjuna í fyrsta
skipti. Eiginlega kom það mér ósegjanlega á óvart, enda stödd í útlöndum.
Ég var veðurteppt í nokkra daga á grísku eyjunni Skyros um hávetur. Hafði
ofan af fyrir mér, til að komast út úr köldu hótelherberginu, með því að ganga
í rigningunni eftir ströndinni þar sem þeir ýttu úr vör skipum sínum
Ódysseifur og félagar. Það var eftir að Ódysseifur hafði leitað uppi og fundið
þarna verðandi hetjuna, Akkiles, og talið hann á að koma með í herförina
gegn Tróju. Þetta var allt fremur dramatískt af því móðir Akkilesar, Þesis, var
af guðaættum en faðirinn var mennskur og móðirin vildi að sonurinn erfði
hennar meðfædda ódauðleika og dýfði honum í kerald með ódáinsveig þegar
hann var lítill en aðrir segja að hún hafi dýft honum í sjóinn. Hún varð að
halda í eitthvað og greip um annan hælinn og þess vegna er talað um Akkilesarhæl,
því aðeins þar var hægt að finna á honum snöggan blett og vinna honum
mein. Þetta hefur að líkindum farið fram hjá móður hans en hún vissi fyrir
að hann yrði að velja milli viðburðalítils langlífis eða stuttrar frægðarævi.
Hún hafði sínar blendnu tilfinningar varðandi þetta og faldi hann hjá konungi
eyjarinnar sem ég var veðurteppt á. Þar dvaldi hann á meðal konungsdætranna,
klæddur kvenmannsfötum því það var ætlun Þesisar að Ódysseifur fyndi
hann ekki. En Ódysseifur var bragðarefur hinn mesti og grunaði hvernig í
pottinn var búið. Hann kom með fagrar gjafir, klúta, klæði og skartgripi, lagði
fram þetta fínerí ásamt fallegum rýtingi og bað ungu konurnar í höllinni að
velja sér gjafir. Ódysseifur lá á gægjum og sá að ein stúlkan gat ekki stillt sig
um að fingra rýtinginn góða. Þá vissi Ódysseifur sem var og Akkiles gat ekki
dulist lengur. Því fór sem fór.
Ég gekk eftir ströndinni í djúpum þönkum og var að reyna að rifja upp söguna,
en hún á sér reyndar ýmis tilbrigði. Það gekk á með rokum og ýrði úr
lofti en nú myndi ég sverja að það hefði birt og sólin gægst fram gegnum
skýjahulurnar þegar var eins og tekið létt undir olnbogann á mér og þegar ég
leit upp vissi ég með fullri vissu að hvít og mjúk froða öldufaldsins á svartri
ströndinni var fínofin blúndan á nærpilsi gyðjunnar, sem bærðist fram og til
baka í takt við hreyfingar hennar. Hún var bókstaflega yfir mér og allt um
kring. Tilfinningin var yfirþyrmandi sterk en fól ekki í sér nein persónuleg
skilaboð. Frekar eins og ég hefði ratað inn í herbergi af tilviljun, þar sem mín
var ekki vænst. Ég reyndi ekki að skilja af hverju. Naut þess bara að vera og
skynja návistina í dýpt. Eina skýringin, sem ég hef fundið síðar, er sú að ég hafi
á einhvern hátt komist í snertingu við forna minningu í mínum eigin huga, eða
atburðurinn tengdist staðnum og speglaðist frá öðrum tíma, þegar gyðjan var
tilbeðin og návist hennar þótti sjálfsögð. Seinna skildi ég að hún hafði birst mér,
ekki ólíkt því sem oftlega segir frá í fornum grískum sögum.
Að hverfa aftur til náttúrunnar
Fyrir sex hundruð árum fann abbadísin Hildegard von Bingen sig tilknúna að
skrifa páfanum og benda honum á þá óæskilegu þróun að sumir munkar sækist
nú eftir að lifa af kenningunni (sinna andlegri þjónustu og snúa sér að ritstörfum)
í stað þess að halda áfram að taka sameiginlegan þátt í að yrkja
jörðina og framfleyta sér af því, sem hún gefur af sér.
Í tímans rás hafa menn ýmist reynt að komast frá náttúrunni og viljað lifa
þægilegra lífi í manngerðu umhverfi borganna eða leitað lífshamingjunnar í
skauti hennar. Á vissum tímabilum kemur upp fælni gagnvart náttúrunni. Í
dag er einn flötur þessarar fælni hræðsla við víðáttuna sjálfa. Annar ótti er algengur
og blátt áfram og minnir á táningahræðslu, svo sem ógeð á öllu sem
hreyfir sig skyndilega, eins og köngulær, sniglar, bjöllur og vespur. Ógeð á
öllu sem er slímkennt eða skítugt. En svo er til djúpstæður ótti og flóknari.
Óttinn við það sem er ófyrirsjáanlegt og illstýranlegt. Við lifum núorðið í
manngerðu umhverfi, sem við getum að miklu leyti stjórnað sjálf. Við getum
slökkt ljósin þegar við viljum, hækkað hitann, kveikt á sjónvarpinu og valið
um stöðvar. En náttúran hirðir ekkert um hvað við viljum og fer sínar eigin leiðir. En það er ekki
hægt að stjórna náttúrunni.
Ég, sem safnari
og garðyrkjumaður,
verð að beygja mig
undir vilja hennar.
Hún ræður tímasetningum og
ég gegni, ef ég ætla að ná árangri.
En eins og verða vill magnast líka
upp ást og þörf fyrir náttúruna
þegar hún fjarlægist okkur eða við
hana. Hún er þarna eins og elskhugi sem við
hvorki getum sleppt eða þorum að gefa okkur
fyllilega á vald, tilfinningalega séð.
Afturhvarf til náttúrunnar er þekkt hugtak, tengt
upplýsingarstefnunni á 18. öld. Arftaki upplýsingarstefnunnar var Henry
David Thoreau, fæddur 1817 nálægt Boston. Hann var vel lesinn í grískum
fræðum, austurlenskum ljóðum, enskri dulspeki og rómantískum skáldskap en
hafði óviðráðanlega köllun til náttúrunnar og sinnti aðeins nauðugur
fjölskyldufyrirtækinu, sem var blýantaverksmiðja. Hann dvaldi rúm tvö ár við
íhugun og skriftir í kofa sem hann smíðaði og ræktaði þar grænmeti ofan í sig.
Thoreau samdi bókina Walden en undirtitill hennar er: Lífið í skóginum. Hann
skrifar um náttúruna, eðli hennar, sambýlið við hana og hvernig hægt sé að
framfleyta sér með hennar hjálp. „Ég settist að í skóginum, af því ég óskaði þess
að lifa meðvitað og takast aðeins á við grundvallarstaðreyndir lífsins og sjá hvort
ég gæti ekki skilið það sem af þeim mætti læra, svo til þess kæmi ekki að þegar
ég stæði andspænis dauðanum myndi ég uppgötva að ég hefði í raun aldrei
lifað.“
Thoreau velti mikið fyrir sér samfélaginu. Hann tilheyrði hópi menntamanna,
afkomendum innflytjenda sem skynjuðu djúpt að þeir voru virkir
þátttakendur í myndun nýs þjóðfélags. Átökin um þrælahaldið voru í brennidepli.
Hann velti fyrir sér að hve miklu leyti yfirvöld hafa leyfi til að leggja
hömlur á borgarana. Thoreau skrifaði bækling sem hann nefnir Borgaraleg
óhlýðni. Þessi bæklingur hafði fimmtíu árum síðar mótandi áhrif á Mohandas
Gandhi, og hjálpaði honum til að leggja grunninn að beitingu friðsamlegra
mótmæla í sjálfstæðisbaráttunni við Breta. Síðar urðu skrif og heimspeki
Thoreaus leiðarljós fyrir andspyrnuhreyfingu Dana í síðari heimsstyrjöldinni
og Marteins Lúters King í endurnýjaðri réttindabaráttu blökkumanna.2 Enn
sóttu forgenglar ’68–kynslóðarinnar, eða sá hluti hennar sem var að leitast við
að ná tengslum við náttúruna og vildi lifa utan hafta og lögmála
iðnaðarsamfélagsins, sér styrk í skrif hans.
Ekki vil ég þó setja samasemmerki á milli garðyrkjumanna og náttúruunnenda
annars vegar og andófsmanna hins vegar. Jarðræktarfólk er oftast kennt
við friðsemd og sálarró. Samt skynja ég að það að tína grös og rækta felur í
sér töluvert frelsi. Frelsi til að velja og borða það sem maður kýs og sjálfsþurftin
gerir mann óháðari duttlungum iðnaðarsamfélagsins. Mér finnst ég
lifa á tímum þar sem reglugerðum er sífellt að fjölga og stýring að aukast.
Síðasta vígið er farið að standa á brauðfótum, það að fá að elda ofan í sig matinn,
ákveða hvað í hann fer, vita hvernig hann er unninn og hvaðan hráefnið
kemur. Maturinn kemur nánast tilbúinn úr búðinni, grænmetið þvegið og
kartöflurnar forsoðnar, engin fyrirhöfn. Þetta er þægilegt, því er ekki að neita,
en ég er ekki viss um að ég vilji ganga svona langt. Það heyrast æ fleiri raddir
sem segja að „mjólk sé góð“, ofnæmi og óþol hinna fjölmörgu fyrir mjólkurvörum
stafi eins líklega af vinnslu- og geymsluaðferðunum. Við aðlögum
ósjálfráða hugsun okkar að því að matur sé eitthvað innpakkað í kæli eða á
hillu. Annað sé ekki matur. Ég held að við megum ekki ofmetnast og þykjast
geta gert betur en móðir jörð og við verðum að gæta þess betur að gefa til
baka hluta af því sem við tókum, einhvers konar maríublóm.
Skilningarvitin
Bragðskyn er það skilningarvit, sem mestan þátt tekur í daglegu áti.
Bragðskyn flestra nútímamanna er hins
vegar heldur íhaldssamt og jafn ófært um
að takast á við nýjungar eins og að skipta um
stjórnmálaflokk. Margir kunna ekki að
meta óvanalegt bragð og forðast því allt það
sem þeir eiga ekki að venjast. Sólveig
Eiríksdóttir mathönnuður kennir hvernig laða
megi fólk að breyttum matarvenjum með því
að skipta hægt en markvisst um innihald
þegar eldað er. Gera innihaldið hollara og
vistvænna í smáum skrefum, svo viðkomandi taki naumast eftir því fyrr en bragðlaukarnir hafa þroskast og taka af sjálfsdáðum
að gleðjast yfir betri kosti. Of snöggar breytingar valda oft vandræðum
og afneitun. Tilbreyting getur verið fólgin í því að breyta lítillega um bragð.
En hvaða krydd fer vel með hvaða mat? Góða aðferð lærði ég af gyðingi með
stórt nef, sem var uppalinn í New York. Lyktaðu af kryddinu, sagði hann, og
lyktaðu svo af því sem komið er í pottinn, ef þetta tvennt fer saman er óhætt
að bæta kryddinu út í.
Lykt er það skilningarvit sem æsir upp í okkur matarlöngunina. Það var í
marsmánuði á kvennaári S.Þ. 1975. Vélsleðarnir komust ekki um vegna þess
að snjóa var að leysa og skaflarnir dreifðir og blautir. Bílar komust ekki um
vegna aurbleytu. Við lögðum upp frá Refsstað í Vopnafirði og ætluðum inn
að Einarsstöðum til að heimsækja Hildigunni, systur Þorsteins Valdimarssonar
skálds, til að ræða heimsmálin. Ófærðin hafði staðið í nokkra daga og við
urðum að fara gangandi. Póstinum var stungið á mig og ég fann mikið til mín
að vera orðin landpóstur upp á gamla mátann. Það var skýjað en rigndi ekki.
Þegar við komum að horninu á torfbænum á Bustarfelli, lagði á móti okkur
með sunnangolunni ilmandi pönnukökulykt. Ekta pönnukökulykt með
kardímommum, úr eldhúsglugganum á nýja bænum, og lyktin leitaði niður í
húsasundið og straukst svo fram með gamla bænum og fyrir veggkampinn.
Þetta var um kaffileytið og sunnudagur og aldrei vissum við hvort verið var
að baka fyrir heimilisfólkið eða borist hafði fregn um að göngufólk væri á
leiðinni, nema hvort tveggja væri. Ekki man ég núna hvernig pönnukökurnar
voru á bragðið. Ég man ekki lengur samræðurnar, en lyktinni gleymi
ég aldrei. Það er sagt að vindur leiki svo ljúflega umhverfis
gömlu bæina, að það greiðist úr honum
vegna stráanna á þakinu og ávala
formsins og að hann kastist aldrei til
og magnist ekki upp, eins og við
skörp húshorn beinna veggja. Skyldi
lykt líka berast mjúklegar að vitum
manns við slíkar aðstæður eða var það
bara göngusvengdin?
Sjón spilar stórt hlutverk þegar um mat er að ræða. Ég man eftir kaffiborði á
Akri í Húnavatnssýslu, þar sem dúkurinn var með venezienskum útsaum,
stellið „brúna rósin“ frá Konunglegu postulínsverksmiðjunni var úthugsað
sem passlegt litatilbrigði við gullnar vöfflurnar, sem enn voru ekki komnar á borðið. Þar beið aðeins bláberjasultan í kristalsskál með silfurskeið. Ég man
eftir mataræsandi myndum í franskri bók, sem fjallar um hvernig eigi að brjóta
pentudúka. Þar eru nokkrir tugir mynda af borðbúnaði en enginn matur. Ein
og ein rós og nokkrir brauðhleifar. Þetta hlýtur að hafa eitthvað að gera með
væntingar. Það snýst um umgjörðina, tilhlökkunina og biðina eftir matnum.
Uppblásnar myndir af mat eins og nú tíðkast utan á verslunum og í auglýsingum
hafa ekki þau áhrif að vekja upp matarlyst. Sterkar nærmyndir af mat eru
vandmeðfarnar. Við viljum halda þeirri sjónrænu fjarlægð frá matnum sem er
frá augunum að miðju borðsins. Við viljum hafa matinn í vissri fjarlægð og alls
ekki í of skærum litum. Villandi litir eyðileggja matarlyst, það hefur verið
sannað með tilraunum. Umbúnaðurinn skiptir næstum eins miklu máli og
sjálfur maturinn. Áslaug Snorradóttir ljósmyndari skynjar þetta þegar hún
setur linsuaugað úr fókus, svo maturinn sést varla, nema einstaka hvítlaukur
eða brauðendi skýst inn á sjónarsviðið eins og íbjúgt fjall út úr þoku.
Smekkur er ekki skilningarvit, fremur úrvinnsluaðferð. Matur og át eru
náskyld erótík og kynferðislegum athöfnum þótt flestir leiði ekki hugann
mikið að því, svona hversdagslega. Þetta vissu tantrameistararnir, sem gerðu
máltíð að hluta upphafinnar listar líkamlegs samræðis. Þetta vita meistarar
kvikmyndanna og þetta vita ritsnillingar eins og Isabel Allende, þegar hún
skrifar Afródítu með undirtitlinum: Sögur, uppskriftir og önnur kynörvandi fyrirbæri.
Hún talar um bragð, ilm, sjón en líka um smekk. Isabel skrifar: „Það
gildir jafnt um mat sem erótík að fyrstu áhrifin eru sjónræns eðlis, en það er
til fólk sem getur étið hvað sem er.“ Í Afródítu eru afar fallegar og minnisstæðar
teikningar. Ef nánar er að gáð eru þær alls ekki af neinu matarkyns,
nema ávöxtum sem á myndum flokkast undir form en ekki mat. Ein stór og
grafísk útfærsla af fiski á rólu er þó í bókinni og önnur lítil, reyndar.
Orðlisttengist matarmenningu. Mat er auðveldara að lýsa í orðum en með
myndum. Með orðum er hægt að fullnægja löngun í lystisemdir kokkamennskunnar.
Það er hægt að lesa sig saddan. Það er hægt að upphefja fábreyttan eða
vondan kost með því að lesa um mat og næra sig á þann hátt. Alice B. Toklas,
sem var elskhugi og einkaritari rithöfundarins Gertrude Stein, segir frá því í
frægri kokkabók sinni, að hún hafi sent bæði föngum og fátækum stúdentum
sælkeraorðabækur til að hjálpa þeim að draga úr fábreytileikanum með því að
örva ímyndunaraflið. Hún skrifaði sína kokkabók þegar svo stóð á í lífi hennar
að afar einfaldur kostur var henni nauðsyn af heilsufarsástæðum og meðan á því
stóð safnaði hún saman flóknum matreiðsluaðferðum aðalsmanna, lítt þekktum
frönskum uppskriftum, sögum af eldabuskum að ógleymdri viðureign sinni við
lifandi karfa sem hún nefnir – Morðið í eldhúsinu. Alice mun þó yfirleitt ekki
hafa eldað þar sem enn voru þjónar og eldabuskur á frönskum heimilum fram
yfir síðari heimsstyrjöldina. Þær stöllur áttu athvarf og sumarhús utan við París
í Bilignin þar sem Alice ræktaði grænmeti og hún lýsir heimferð um haust þegar
hún hafði safnað því sem eftir var af uppskerunni í körfur og kalt sólarljósið lýsti
upp appelsínulitar gulræturnar, allt græna grænmetið, gul graskerin, hvít
smjörhnetualdinin, fjólublá eggaldinin og síðustu tómatana. Fyrir mér var þetta
fallegri sýn en nokkurt post-impressionistiskt málverk, skrifar Alice.
Ónærgætni í orðum getur spillt. Át er ákaflega persónuleg athöfn þó við
borðum saman og sá siður sé af hinu góða. Sameiginlegt borðhald gerir
fjölskyldur samheldnar. Að einhver krefjist þess að vilja vita hvernig smakkast,
þykir sumum erfitt. Það truflar máltíðina að þurfa að gefa yfirlýsingar. Þetta
tíðkast mikið á veitingahúsum en gengilbeinurnar eru þó hlutlausar, hafa ekki
eldað matinn, eru aðeins milliliðir milli kokkanna og gestanna og þeim er
uppálagt að spyrja fyrir siðasakir. Húsmóðir má ekki spyrja of nauið hvernig
smakkast, því hún hefur eldað matinn. Það er neytandans að kveða upp úr
hvað honum finnst. Hann á að hafa frelsi til að tjá sig, ef hann kýs að gera það.
Það eykur honum ánægjuna af borðhaldinu.
Fæstir kunna því vel að láta fylgja of
miklar útskýringar með matnum
sem þeir eru að kyngja. Fyrir
marga virkar það mjög nær–
göngult, næstum áleitið.
Þar var á borðum:
pipraðir páfuglar,
saltaðir sjófiskar,
mimjam og timjam
og multum salve.
Bændaalmanakið
Safnarinn og ræktandinn fylgist stöðugt með veðráttunni, birtunni og hitafarinu
og lifir þannig með árstíðunum. Í okkar almanaki er fátt sem minnir á gróðurfar
eða fellur að lífsmunstri okkar, fremur að við höfum aðlagað lífsmunstrið að almanakinu
þó það ætti að vera á hinn veginn. Almanakið fylgir ekki tungli og daga fjöldi mánaðanna er tilviljanakenndur, eiginlega hálfgert klúður. Mánaðanöfnin
janúar, mars, maí og júní koma úr fornri goðafræði, svo sú tilfinning að það eigi
að skrifa þau með stórum staf er ekki út í hött. Febrúar táknar trúlega hreinsun
og var síðasti mánuðurinn í eldra tímatali Rómverja. Apríl á sér ekki augljósa
skýringu en kann að merkja – að opna eða gróandi jörð. Keisararnir Júlíus Caesar
og Ágústus áttu báðir þá ósk heitasta að verða teknir í guðatölu og fengu því
framgengt að mánuðirnir júlí og ágúst væru nefndir eftir sér. Þeir gættu þess að
sínir mánuðir teldu 31 dag. September, október, nóvember og desember þýða 7.,
8., 9. og 10. mánuður ársins, en það eru þeir ekki, heldur eru nöfnin leifar frá
eldra tímatali. Þessi nöfn var fyrst farið að nota hér á landi á 18. öld, þegar breytt
var frá júlíanska tímatalinu til hins gregoríanska.
Tilraun til að fella þetta nýja almanak að íslenskum atvinnuháttum gerðu
bæði Björn í Sauðlauksdal og séra Bjarni Arngrímsson á Melum er reyndi að
gera þetta aðgengilegt í lestrarkveri handa börnum sem lengi var notað.
Januarius, eða miðsvetrarmánuður ... hann hálfnar veturinn. Fyrra part þessa
mánaðar er brundtími sauðfjár.
Februarius, eða föstuinngangsmánuður ... þá búa karlmenn sig til fiskveiða á
verstöðum.
Martíus, eða jafndægramánuður ... nú er vertíð við sjó og vorið byrjar.
Aprílio, eða sumarmánuður ... þá byrjar sumarmisseri, lengir dag og minnka
oft frosthörkur.
Majus, eða fardagamánuður ... þá er unnið á túnum, sáð til matar, sauðburður
hefst og fuglar verpa.
Júníus, eða náttleysumánuður ... þá er lengstur dagur, nú er plantað káli, rúið
sauðfé, lömbum fært frá og rekið á afrétt.
Júlíus, eða miðsumarsmánuður ... þá eru dregin að búföng, flutt í sel, farið á
grasafjall og byrjaður sláttur.
Augustus, eða heyannamánuður ... þá standa heyannir, hirt tún og yrktar engjar.
September, eða aðdráttarmánuður ... þá enda heyannir, en byrjast haustið,
gjörð fjallskil, hyrtar matjurtir.
Oktober, eða slátrunarmánuður ... þá byrjar vetrar misserið, nú er færð mykja
á tún, slátrað búfé og börn byrja stöfun.
Nóvember, eða ríðtíðarmánuður ... þá er sest að við ullar vinnu og hyrtur búsmali.
Desember, eða skammdegismánuður ... hann endar árið, þá er stystur dagur og
vökur lengstar.
Tveggja missera almanak
Gamla bændaalmanakið tók miklu meira tillit til þess sem var að gerast í
þjóðlífinu og náttúrunni svo sem sést af mánaðanöfnum eins og gormánuður
og mörsugur, sólmánuður og heyannir svo ekki sé talað um kunningjana
þorra og góu. Það almanak á sér sennilega djúpar rætur og er tiltölulega einfalt
tveggja missera dagatal, þar sem tímajöfnun fer fram á mörkum vetrar og
sumars og heita veturnætur á haustin en sumarmál á vorin. Veturinn hefur
sínar 26 vikur og sumarið sömuleiðis. Á veturna byrja vikurnar á laugardögum
en á sumrin á fimmtudögum. Fyrsta sumardag ber því alltaf upp á fimmtudag,
sem er í raun og veru nýársdagur. Mánuðirnir eru sex í hvorum árshelmingi
og fylgja stjörnumerkjunum. Talið var í vikum en aldrei mánaðardögum.
Guðrún Ósvífursdóttir var gift Þorvaldi, fimmtán vetra, í tvímánuði, en
brúðkaup hennar og Þórðar Ingunnarsonar var „að tíu vikum sumars“.
Mánuðirnir skiptu þó minna máli en vikurnar. Fátt úr gamla almanakinu hefur
öðlast fastan sess í því nýja utan sumardagurinn fyrsti. Þorrinn með blótum
sínum hefur verið endurvakinn í núverandi mynd og svo er viss rómantík
í sambandi við nöfn eins og hörpu, sem minnir á vorið.
Það hélt gamla almanakinu við og lengdi lífdaga þess að þulirnir í ríkisútvarpinu
höfðu Þjóðvinafélagsútgáfuna ætíð við höndina og lásu úr henni þegar
þurfti að fylla inn í smáeyður á milli dagskráratriða og tók því ekki að setja
plötu á fóninn. Þá þótti ekki við hæfi að vera með almennt spjall. Ragnheiður
Ásta Pétursdóttir upplýsti í viðtalsþætti hversu hentugt var að grípa til gamla
almanaksins af því það tengdist því sem var að gerast í náttúrunni hverju sinni.
Áhrif tunglsins
Í erlendum bænda- og stjörnualmanökum er þess oft getið að á þessum og hinum
deginum sé betra að klippa hár sitt eða sinna gróðri, jafnvel fjármálum.
Slíkar upplýsingar byggja á hringferli tunglsins kringum jörðina. Tunglið
staldrar rúma tvo daga í hverju stjörnumerki á ferð sinni umhverfis jörðina og
þau eru síðan talin heppileg eða óheppileg fyrir hinar ýmsu athafnir. Máninn
stækkar og minnkar, sem alkunna er, og hann
sést lengst á lofti þá mánuði sem sólargangur er
stystur og öfugt. Allt er þetta talið hafa áhrif.
Plöntum er fjórskipt eins og svo mörgu öðru í
okkar grísk-rómverska heimi í rætur, blöð,
blómstur og ávexti. Jörð hefur áhrif á rætur, vatn
á blöð og stilka, loft á blóm og eldur á ávöxt.
Birt:
28. mars 2007
Tilvitnun:
Hildur Hákonardóttir „6. kafli - Saga grasnytjungsins“, Náttúran.is: 28. mars 2007 URL: http://nature.is/d/2007/03/28// [Skoðað:5. janúar 2025]Efni má nota eða vitna í samkvæmt almennum venjum sé heimilda getið með slóð eða fullri tilvitnun hér að ofan.